ANKARA – Faili meçhuller, boşaltılan köyler, bitmeyen çatışmalar, “terörle uğraşta kararlılık” vurgusu, DGM’lerde arka arda verilen idam ve müebbet cezaları… 90’lar; özetlemesi güç yıllar…
Son günlerde 90’ların sık sık anılmasına sebep olan çok fazla gelişme yaşanıyor Türkiye’de. Cumartesi Anneleri’nin her hafta gözaltına alınması, hudut ötesi operasyonlar için uzatılan tezkere, “terörle uğraşta kararlılık” vurgulu MGK bildirileri, yüzlerce Kürt siyasetçinin tutuklu yargılandığı davalar 90’larla benzerliğiyle dikkat çekiyor.
’30 YILLIKLAR’, ’90’LARIN MAZLUM İÇLİ’LERİ’
Bugünlerde medyada gördüğümüz kimi tahliye haberleri de 90’ları hatırlamamıza sebep oluyor. Çatışmaların, yasakların en ağır olduğu 93-94 yıllarında müebbet mahpus cezası alan çok fazla genç, bugün birer yetişkin olarak zılgıtlar eşliğinde tahliye oluyor. Avukatların ‘30 yıllıklar’ diye tanımladığı bu şahıslar için gazeteci İrfan Aktan, “1990’ların Mazlum İçli’leriydi” demişti; Yasin Börü cinayetinden yargılanan lakin olay sırasında 140 kilometre uzaktaki bir düğünde olduğu kanıtlanan 14 yaşındaki Mazlum İçli’ye verilen cezayı hatırlatarak.
BABALAR DEDE OLDU, KÜRT SORUNU ÇÖZÜLMEDİ
30 yılda dünya pek çok manada değişirken bu insanların hayatlarında da çok şey değişti. Kimileri 20’li yaşlarında girdikleri cezaevinden 50’li yaşlarında yetişkinler olarak çıktı. Toy birer üniversite öğrencisiyken girdiği cezaevinden büyük bir siyaset birikimiyle çıkanlar, kitap yazanlar oldu. Kimileri baba olarak girdikleri cezaevinden dede olarak ayrıldı. Lakin cezaevine girmelerine sebep olan Kürt sorunu 30 yıl sonra çıktıklarında olduğu yerde duruyordu.
Kürt meselesinin çözümsüzlüğünün 30 yıl boyunca dört duvar ortasında kalmaya mahkum ettiği ‘90’ların Mazlum İçli’lerinin özgürlüklerine kavuştuklarında ne yaşadıklarını, 30 yıl evvel bıraktıkları Türkiye’yi bugün nasıl bulduklarını merak ettik. Musa Şanak da 1993 yılında, şimdi 29 yaşındayken İstanbul’da gözaltına alınıp tutuklanan isimlerden. 30 yıl evvel Devlet Güvenlik Mahkemesi (DGM) tarafından müebbet mahpus cezası verilen Şanak, Ağustos 2023’te tahliye olduğunda 59 yaşındaydı.
İki üniversite bitirdikten sonra cezaevine giren, cezaevindeyken anadilinde şiirler, denemeler yazan, çeviri yapan ve 3 kitap çıkaran Şanak’la hem 30 yıl öncesinin ve bugünün Musa Şanak’ını hem 30 yıl öncesinin ve bugünün Türkiye’sini konuştuk.
‘3 FARKLI YARGILAMADA 3 FARKLI KARAR VERİLDİ’
Ne vakit ve neden ceza aldınız?
Ben 9 Şubat 1992’de İstanbul’da yakalandım. Evvel yardım ve yataklıktan 4 buçuk yıl ceza verdiler. Sonra Yargıtay bozdu. Belge kapsamı değişmemesine karşın ikinci yargılamada bu kere üyelikten 18 buçuk yıl ceza verdiler. O da bozuldu. Yeniden evrak kapsamı değişmeden yapılan yargılamada bu defa müebbet mahpus cezası verdiler. Türel bir yargılama değildi. Belge kapsamı değişmeden 3 farklı yargılamada ve 3 farklı karar verilmesi başlı başına bir çelişki.
İsnat edilen cürüm neydi?
Birisine makbuz götürmüşüm, o da almış. Onun dışında hiçbir şey yok. Şayet hukuk çerçevesinde bir ceza vermiş olsaydı muhtemelen birinci yargılamada verilen 3 yıl 9 ay ile 4 buçuk yıl ortası ceza verilecek, yardım yataklık kapsamında değerlendirebilecek bir şeydi. Lakin 30 yıl verdiler.
‘SELAM VERENLERE, KAPILARINI AÇANLARA ÇOK AĞIR CEZALAR VERİLDİ’
O devir pek çok kişi işledikleri suça nazaran çok ağır olan cezalar aldılar. Hatta işlemedikleri hataların cezalarını aldılar. Sizinki de misal bir durum mu?
O devir birçok insan ya selam vermiştir ya birilerine kapısını açmıştır ya demokratik bir aksiyona katılmıştır. Ancak tüm bunlara çok farklı manalar yüklenerek çok ağır cezalar verildi bu insanlara. Ben dahil birçok kişi bunun örneğiyiz.
30 yıl mahpus cezasını kabullenmek sıkıntı oldu mu?
Böylesi bir hukuksuzlukla karşı karşıya kalabileceğimi biliyordum. Bu yüzden düşünsel manada, ruhsal manada kendimi hazırlamaya çalıştım. Ne kadar hazırlamaya çalışsam da kabullenmesi çok kolay olmadı. Fakat öbür devan yok. O koşullara ahenk sağlamak ve ona nazaran kendini pozisyonlandırmak, önüne bir amaç koymak zorundasın.
‘ANNEM BİRİNCİ ZİYARETİME GELİRKEN TRAFİK KAZASINDA HAYATINI KAYBETTİ’
Aileniz zorlandı mı?
Annem, babam hayattaydı o vakit. Kardeşlerim ve yeğenlerim vardı. Annem birinci ziyaretime gelirken trafik kazası geçirdi ve hayatını kaydetti. Sanırım benim için cezaevinde kabullenmesi en sıkıntı şey buydu. Babam da 2 yıl sonra hayatını kaybetti. Cezaevindeyken birini kaybetmek çok sıkıntı. Hele de genç bir yakınınızsa ya da trajik bir biçimde kaybedilmiş bir hayatsa onun yasını gerçek dürüst tutamıyorsun ve ruhen yaralıyor bu. “Son bir görebilseydim, konuşabilseydim” diyorsun daima.
”KEŞKE BU TÜRLÜ OLMASAYDI’ DEDİĞİMİZ TOPLUMSAL GELİŞMELER OLDU’
Dışarıdaki gelişmeleri takip edebiliyor muydunuz? İzleyip kızdığınız, üzüldüğünüz oluyor muydu?
Koşullar elverdiği kadar neler olup neler bittiğini anlamaya çalışıyorduk. Yaşanan her olayı derinden hissediyorduk orada. “Keşke bu türlü olmasaydı” dediğimiz şeyler oluyordu elbette. Örneğin özyönetim direnişlerinde geçmiş tecrübeler hesaba katılmadı. Orada bir acı yaşandı ve o acının toplumda yaratmış olduğu bir duygusal kırılma da hissediyorum. Bunun üzere misal tenkitler söz etmek mümkün.
Cezaevinde yazdığınız kitaplar, şiirler var. Cezaevinde mi başladınız yazmaya?
İlkokuldan sonra Akçadağ Öğretmen Lisesi’ne yatılı olarak başladım. Okuldaki hayatımız Türkçeydi lakin okul dışındaki bütün ömrümüz Kürtçeydi. Köydeki ve okuldaki hayatımız ortasında bir uçurum vardı. Köyü, annemi çok özlüyordum. Anneme mektuplar, güzellemeler yazardım. Türkçeyi çok yeterli bilmediğim için de çok az sözle çok şey anlatmaya çalışıyordum. Bu türlü olunca bizatihi şiire yönelim gelişti. Bu vakitle biraz şuurlu bir tercihe dönüştü. Girmeden evvel de yazıyordum ancak Türkçe yazıyordum. Cezaevine girdikten sonra ana dilimde yazmaya başladım.
Daha çok hangi mevzularda yazıyorsunuz?
Ağırlıklı olarak toplumsal bahisler fakat hiç akla gelmeyecek ferdî mevzularda da yazıyordum. Kendime bir sınırlama getirmiyordum fakat ister istemez toplumsal hususları daha yüklü yazıyordum. Zira orada umudun büyütülmesine, toplumla olan bağımızı sürdürmeye muhtaçlığımız vardı.
’30 YILLIKLARIN COŞKUYLA KARŞILANMASI BEKLENTİYLE İLİŞKİLİ’
Avukatların “30 yıllıklar” olarak tanımladığı sizler üzere mahkumlar cezaevinden çıktıklarında çok büyük coşkuyla karşılanıyorlar. Bir düğün havası oluyor adeta. Bu coşkunun elbette hasretle, özgürlüğe kavuşmakla ilgisi vardır. Sizin için neye karşılık geliyor bu coşku?
Ben bu coşkuyu bir manada beklentiyle ilişkilendiriyorum. “Bu kadar müddettir cezaevinde kalan beşerler kesinlikle kendilerini eğitmiş, aşikâr bir birikim ve deneyim kazanmışlardır, münasebetiyle dışarı çıktıklarında çabaya belirli bir ivme kazandırabilirler” beklentisi var sanırım. Bu toplumsal beklentiyi manalı buluyorum. Umarım ki insanlarımız bu beklentilerinden ötürü hayal kırıklığına uğramazlar. Çok büyük bir sorumluluk hissediyorum ve işin doğrusu korkmuyor da değilim. Böylesine bir sorumluluk, bu türlü büyük bir beklenti karşısında birey olarak da korkmamak mümkün değil.
30 yıl sonra tahliye olmak size nasıl hissettirdi?
Elbette ki çıkıyor olmaya seviniyordum. Zira özgürlüğün yarattığı bir ekip imkanlar var. Ancak bir yandan da arkadaşlarımızı o tecrit ortamında, problemlerle baş başa bırakıp çıkıyoruz. O geride kalanların yarattığı bir hüzün vardı. Bende hüzün öndeydi. Onlardaysa bizim için hissettikleri memnunluk öndeydi. Yani çıkış yalnızca fizikî manada bir özgürlük. Yoksa toplumsal problemlerimiz çözülmediği, binlerce arkadaşımız içeride olduğu surece kendimi rahat hissetmem mümkün değil.
‘SESLERE, GÜRÜLTÜYE ALIŞMAK GÜÇ OLDU’
30 yıl sonra dışarı çıkınca sizi en çok ne şaşırttı?
İlk şoku cezaevi kapısında yaşadım. Birden otomobil gürültüsü, insanların alkışları, zılgıtları iç içe geçti. Cezaevinde o denli bir sessizliğe alıştırılmıştık ki o yüksek ses acayip bir tesir yarattı. Birinci iki – üç saat arayanların ne dediğini bile anlayamadım telefonda. Kulaklarımı kedi tırmalıyor üzereydi. O seslere; kalabalığa, otomobillerin sesine alışmak bile birkaç gün aldı. Bir kaosun içine düşmüş üzere hissediyorum ve o kaosun içerisinde istikametimi bulmaya çalışıyorum.
‘CEZAEVİ DÜMDÜZ, DIŞARIDA BİRAZ MEYİLDE ZORLANIYORUM’
Sokakta olmak, trafikte olmak zorladı mı?
Yürürken bile insan bir tuhaflık hissediyor. Zira cezaevi daima dümdüz. Dışarıda biraz toprak ya da biraz meyilli bir yerde gidince zorlanıyorsun. Kaldırımlarda basamak inmek çıkmak, karşıdan karşıya geçmek; bunlar için bile alışmak gerekiyor.
‘CEZAEVİNDE HAFTADA 10 DAKİKA TELEFON HAKKI VARDI, MANZARALI KONUŞMA KIYMETLİ BİR İMKAN’
Mesela şu anda bu görüşmeyi yüzlerce kilometre öteden imajlı olarak yapabiliyor olmak nasıl geliyor size?
Cezaevinde haftada bir 10 dakika telefonla görüşme hakkımız vardı. O konuşma imkanını birinci bulduğumuzda bile bizim için çok büyük bir şeydi. Artık bu imajlı konuşmayı kıymetli bir imkan olarak görüyorum. Mesela ben çıkınca ziyarete gelebilenler oldu, gelemeyenlerle de 30 yıl sonra bu sistemle görüştüm.
‘AKILLI TELEFONU İLKOKUL ÇAĞINDAKİLERDEN ÖĞRENMEK LAZIM’
Akıllı telefon kullanmaya alışabildiniz mi?
Vallahi yardım alıyorum. Anlattıklarında bir iki denemeden sonra bir şeyler kapıyorum. Kendime yetecek kadar öğrendim şimdilik. Birinci aldığımda her gelen bir şeyler öğretmeye çalıştı. Fakat orta yaş ve üstü uygun anlatamıyordu ben de anlamıyordum. İlkokul çağındakiler, çocuklarsa çok sade ve göstererek anlattılar ve çabucak anladım. Demek ki onlardan öğrenmek lazım.
‘SOSYAL MEDYAYA BULAŞTIK, HAYIR MI, ŞER Mİ BİLMİYORUM’
Sosyal medyayla tanıştınız mı?
2 hafta öncesine kadar yalnızca Whatsapp vardı. 2 hafta evvel bir yere konuk olduk, Facebook ve Instagram açtık. Bulaştık yani. Hayır mı şer mi bilmiyorum. Başıma bir bela mı aldım sanki?
Bilgisayarla yazmaya başlamayı düşünüyor musunuz?
Düşünüyorum fakat şimdi yerleşik hale geçmedim. Zira gitmem, ziyaret etmem gereken yerler var. Sonrasında bilgisayarda yazmaya başlamak istiyorum.
‘DEVLET KÜRT İNKARINI TERK ETMEDİ, BİÇİM DEĞİŞTİRDİ’
Devletin, iktidarların Kürt meselesine yaklaşımı konusunda 90’lar ve bugün ortasında nasıl bir fark gözlüyorsunuz?
90’larda daha çok güç ve kaba prosedürler hakimdi. Büsbütün inkara dayalıydı. Lakin artık dar çerçevede, göstermelik birtakım adımlar atarak yaklaşıyorlar. Toplumu yumuşatmayı, uğraştan koparmayı amaçlıyorlar. “Biz meselelerinizi görüyoruz, çözüyoruz, çözersek biz çözeriz” üzere bir yaklaşım gelişti. Lakin özü itibariyle devlet Kürt inkarını terk etmiş değil. Yalnızca daha ince prosedürlerle, sürece yayarak asimilasyon siyasetini sürdürüyor.
‘KÜRTLER OTO-ASİMİLASYON GİRDABINA GİRDİLER’
Mesela Kürtler kendi ana lisanlarından epey uzak kalmışlar; bilhassa metropollere gidenler. Devletin anadilde eğitim talebini bu kadar ısrarla reddetmesinin sebeplerinden biri de bu. Asimilasyon siyasetinde başarılı olduğunu görüyor. Diyor ki, “Ben bu çözümsüzlüğü 10 yıl daha bu seviyede sürdürebilirsem aslında ayrıyeten bir şey yapmama gerek yok. Kürtler kendi kendilerine asimile olacaklar. Bir oto-asimilasyon girdabına girdiler. İstekli olarak orada yol alıyorlar. Ben yalnızca anadilde eğitim konusunda ısrarcı olan insanları toplumdan yalıtayım ki o asimilasyonu kıracak bir aktiflik geliştiremesinler. Asimile olduktan sonra, Kürtler Kürtçeyi unuttuktan sonra artık Kürt sorunu diye bir sorun kalmayacak. Kürtleşmiş Türkler geriye kalacak.” Bence hesap bu. Bu türlü ikili bir siyaset izleniyor. Yani devlet inkar siyasetini terk etmedi. Yalnızca biçim değiştirdi.
‘DEVLET KÜRT MESELESİNİ ÇÖZMEK İSTERSE PKK’NİN, GERİLLANIN VARLIĞI PÜRÜZ DEĞİL’
Bugün devlet Kürt sıkıntısını çözmek isterse sanırım PKK’nin, gerillanın varlığı bunun önünde pürüz değil. Bugün oturup Meclis’te daima birlikte tahlil üretebilirler. Birçok alternatif üretebilirler fakat tahlil üretmek istemedikleri için mazeretlere gereksinimleri var. PKK’nin varlığını, çözümsüzlük anlayışlarını örtmek ve toplumu manipüle etmek için bir münasebet olarak kullanıyorlar.
‘ÇOCUKLARA KÜRTÇE ÖĞRETİLMEMİŞ, BU ÇOK ACI VERİCİ’
Devletin asimilasyon siyasetinin bir yolu olarak anadilini engellediğini tabir ettiniz. Anadilinin daha az kullanıldığına dair bir müşahedeniz oldu mu çıktığınızda?
Ben şu anda ablamın meskeninde kalıyorum. Benim ablam ilkokula bile gitmemişti. Uzun yıllar Kürtçe dışında hiçbir lisan bilmiyordu. Artık ben Kürtçe konuştuğumda “Sen onu nereden getirdin” diyor. Ben de “biz anamızdan bu türlü öğrendik” diyorum. Gittiğim her yerde, en yakın insanlarımızda bile bunu görüyorum. Çocuklara ana lisanları öğretilmemiş. Genç jenerasyonlarda ailesinden anadilini öğrenen çok az kişi var. Çocuklara Kürtçe bir şey sorduğunda anlamıyorlar bile. Türkçe hakim lisan haline gelmiş. Bu benim açımdan çok acı verici.
’30 YIL SONRA SIFIRDAN HAYAT KURMAK ÇOK ZOR’
30 yıl cezaevinde kaldıktan sonra çıkıp sıfırdan bir hayat kurmanın zorlukları hakkında ne söylersiniz?
Zor, sahiden güç. Benim bahtım şu. Kardeşlerim, yeğenlerim yurt dışında ve imkanları var. O imkanları istekli olarak benimle paylaşıyorlar. Bunun vermiş olduğu bir rahatlık var. Lakin ben daima onlardan bekleyerek hayatımı sürdüremem. Ekonomik olarak bir şeyler yapmam gerekiyor. Neler yapabileceğimi içerideyken de düşünüyordum, artık de düşünüyorum. Ailemin de niyetleri ve katkılarıyla bir şeyler yapacağım. Fakat arkadaşlarımızın birçoklarının bu türlü bir imkanı yok. O yüzden biraz daha kurumsal düşünmek ve daha farklı tahliller bulmak gerekiyor. Önemli meseleler yaşandığını biliyorum. Kısa vadeli, orta vadeli tahliller, bir de uzun vadeli kalıcı tahliller üretmek lazım. Zira çıkan binlerce insan var.
Sizin eklemek istediğiniz bir şey olur mu?
Biz cezaevindeyken yakınlarımız başta olmak üzere tutuklu aileleri, barış anneleri bizi yalnız bırakmadı. O tecrit şartlarında da mektuplarıyla, yolladıkları kartlarla bize bir pencere açtılar. Onlara teşekkürlerimi tabir etmek istiyorum. Onun dışında cezaevindeki birçok arkadaşım, dışarıdaki yakınlarını ziyaret etmemi bekliyor. İmkanlar ölçüsünde ulaşabildiklerime ulaştım. Ulaşamadıklarım beni bağışlasın, onlara da selamlarımı yolluyorum.
