Azerbaycan, 19 Eylül’de bir açıklama yaparak Karabağ’a askeri operasyon başlattığını duyurdu. Bundan bir gün sonra bölgedeki Rus barış güçlerinin de arabuluculuğunda ateşkes sağlandı. O günden bu yana taraflar ortasında iki görüşme yapılırken, bölge nüfusunun neredeyse dörtte biri Karabağ’dan Ermenistan’a geçti.
Peki, bölgeyi, bilhassa de Karabağ’da yaşayan sivil halkı bundan sonraki süreçte neler bekliyor? Türkiye, Rusya ve ABD üzere aktörlerin yaklaşımlarını nasıl okumak gerekiyor? Ve tahminen de hepsinden değerlisi; bölgede barışı sağlamak için ne yapmak gerekiyor?
Agos gazetesi Ermenice editörü – gazeteci Pakrat Estukyan, yerli halkın büyük bir kısmının Karabağ’ı terk etme niyetinde olduğuna işaret ederek, bunun etnik paklık ve demografik yapının bütünüyle dönüştürülmesi manasına geldiğini söz ediyor.
Bölgede Rusya ve ABD üzere ülkelerin varlığı ve nüfuzuna da değinen Estukyan, “Avrupa Birliği (AB) ülkeleri olsun, ABD olsun, Rusya olsun; emperyalist ülkelerin hepsinin kapanmayan yaralara gereksinimi vardır. Bu yaraların kapanmasına, kabuk bağlamasına, olağanlaşmasına, güzelleşmesine müsaade vermemek üzere tasarlanmış bir siyaset hâkim dünyaya. Ne yazık ki Türkiye de bu siyasetin bir kesimi haline geldi” diyor.
Pakrat Estukyan’la son gelişmeler ışığında Karabağ’daki durumu konuştuk…
‘KORKUNÇ BİR NEFRET SÖYLEMİ VAR’
Karabağ’da Azerbaycan’ın askeri operasyonu ve ateşkes sonrası yaşanan gelişmeleri ve bölgedeki son durumu nasıl değerlendirirsiniz? Sizce bölgedeki sivilleri ne bekliyor?
Bugün prestijiyle 47 bin kişi Karabağ’dan Ermenistan’a giriş yaptı. Ancak yollar dehşetli tıkalı. Kimi beşerler o tıkanıklıktan dolayı, trafiğin biraz daha azalmasından sonra yola çıkmak üzere Karabağ’a dönüyor. Bir gazetecinin aktardığına nazaran, 10 metrelik yolu 4 saatte geçmişler. Bu durumu aşmak için de bu telaşın biraz sakinleşmesini bekliyorlar.
Azerbaycan-Karabağ görüşmelerinde de Azeri tarafı bir an evvel Stepanakert’e, Karabağ’ın başşehrine girmek, orada devlet dairelerinin üzerine Azeri bayrağı çekmek istiyor. Bu türlü bir müdahale bu basamakta daha büyük bir düzensizliğe yol açacaktır. Zira üretilmiş fecî bir nefret söylemi var. Bu nefret telaffuzuyla Azeri askerlerin sivil halkla müsabakası hiç istenmeyen sonuçlar yaratabilir. Bu yüzden, Ermeni delegasyonu bunun ertelenmesi için davette bulunuyor o toplantılar esnasında. Lakin hala netleşmiş bir durum yok.
Belli ki Karabağ halkı çoğunlukla Karabağ’ı terk etme niyetinde. Bu da bir etnik paklık, demografik yapının bütünüyle dönüştürülmesi manasına geliyor esasen. Zira Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev daha evvelki açıklamalarında oraya Azerilerin yerleştirileceğinden bahsetmişti. Bu, yüz yıldan beri bizim çok şahit olduğumuz, çok yeterli bildiğimiz bir demografik değişim, nüfus mühendisliği. Türkiye’de de biz bunu çok gördük, hala görüyoruz. Artık Karabağ’da, Artsakh’ta tıpkı şey tekrarlanıyor güya.
‘HEM ERMENİSTAN HALKI HEM İDARESİ PUTİN’İN SİYASETİNE TEPKİLİ’
Ateşkes sağlanmadan evvel de sağlandıktan sonra da Ermenistan’ın Rusya’yı suçlayıcı açıklamaları oldu. Kremlin ise Karabağ’daki durumla ilgili sorumluluğu reddetti. Azerbaycan, Karabağ’a askeri operasyon düzenlediğinde ise Ermenistan ve ABD ortak bir askeri tatbikat yürüyordu. Öte yandan, pazartesi günü de Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın Aliyev’le Nahçıvan’da bir ortaya geldiğini gördük. Siz iki bölgesel aktör olarak Rusya ve Türkiye’nin ve ABD’nin bu süreçteki halini ve rolünü nasıl yorumlarsınız? Rusya ve Ermenistan’ın birbirinden uzaklaştığını söylemek mümkün mü?
Rusya ve Ermenistan’ın politik olarak ve toplum nezdindeki algılar olarak birbirinden uzaklaştığını söyleyebiliriz. Gerçekte ise bu pek mümkün bir şey değil. Zira Ermenistan halkıyla Rusya, Rus kültürü, Rus lisanı ortasında çok ağır bir münasebet var. O ağır münasebetten dolayı Ermenistan halkı Rusya’yı inkar edemez.
Ama Putin’in bugün güttüğü siyasete karşı bir reaksiyonun halk nezdinde de olduğunu söyleyebiliriz. İdarede de birebir reaksiyon var. Zira idare yalıtıldığını, yalnız bırakıldığını, savunma manasındaki en büyük teminatı olan Rusya ittifakının kendisini adeta sattığını düşünüyor. Bu türlü bir algı çok da yersiz değil. Kolektif güvenlik teşkilatı nezdinde de birebir sorunsal var; Ermenistan şu anda hükümet programı nezdinde değilse bile geniş halk kitleleri nezdinde o teşkilattan ayrılmayı da tartışıyor.
‘TÜRKİYE, DİPLOMATİK BAĞLARIN OLUŞMASINI DAİMA ÇIKMAZA SOKTU’
Türkiye’nin tesirine gelince… Türkiye çok yazık, ben buna çok hayıflanarak değiniyorum ki 32 yıl evvel ortaya çıkan durumu kendi ülkesinin menfaatleri doğrultusunda değerlendiremedi. O vakit Ermenistan’la daha farklı bir boyutta bir mutabakat sağlayabilseydi, mesela diplomatik alakalarını kurabilseydi, Ermenistan üzerinde daha değerli tesirleri olabilen, bu tesirlerin olumlu olabileceği bir iklim yaratabilirdi.
Ama Türkiye hükümetleri Ermenistan’ın bağımsız olmasından bu yana maksimalist taleplerle bu alakanın oluşmasını daima çıkmaza soktu, daima koşullar dayattı Ermenistan’a. Türkiye Ermenistan, Azerbaycan ve Gürcistan’ı birebir gün, tıpkı kararnameyle birer bağımsız devlet olarak tanıdığını açıkladı. Lakin Gürcistan ve Azerbaycan’la diplomatik alaka kurarken Ermenistan’la bunu kurmak için bir dizi ön kaide ileri sürdü.
Bu ön koşullar ekseriyetle anlamsız kurallardı. Üstelik bu ön kaideler vakit içinde teyit de edildi. Mesela Türkiye Ermenistan’ın Türkiye’den toprak talebi olmamasını teyit etmesini istiyordu. Ermenistan’da üç cumhurbaşkanı ve artık de idare formu değiştiği için başbakan, yani cumhurbaşkanları Levon Ter-Petrosyan, Robert Koçaryan ve Serj Sarkisyan, bugün ise Başbakan Nikol Paşinyan Türkiye’den toprak talepleri olmadığını tekraren teyit ettiler. Bu bu türlü olduğu halde Türkiye hala bu talebinde ısrar ediyor.
‘BU YAKLAŞIMLA TAHLİL OLMASI MÜMKÜN GÖRÜNMÜYOR’
Şimdi ise bir Zengezur Koridoru ısrarı var. Koridor, Ermenistan’ın toprak bütünlüğünü ihlal etmeyi ima ediyor. Türkiye’den aslında Nahçıvan’a geçmek mümkün. Burada gaye, Nahçıvan’dan da Ermenistan’ı baypas ederek Azerbaycan’a ulaşmak.
Oysa memleketler arası hukukun gereği, bu ulaşım yolunun Ermenistan’dan geçmesi ve memleketler arası mutabakatlar nezdinde hudutlar nasıl geçilirse o denli geçilmesi. Lakin Türkiye buna razı değil, Türkiye direkt kendi doğal yolu olarak gördüğü bir güzergahla geçmek istiyor. Yani, Ermenistan’ın toprak bütünlüğünü ihlal etmek istiyor. Daha da değerlisi Ermenistan’ın İran’la olan hududunu aksatmak, o sonu kesintiye uğratmak istiyor.
Bütün bunlar kabul edilebilir şeyler değil lakin bu bahiste Erdoğan’ın çok ısrarcı olduğunu, Aliyev’le birlikte bu ısrarı gittikçe daha yüksek sesle dillendirdiğini görüyoruz. Bu da tahlile yakın olmadığımızı düşündürüyor. Bu yaklaşımla tahlil olması pek mümkün görünmüyor.
‘TÜRKİYE DE DÜNYAYA HÜKÜMRAN OLAN SİYASETİN BİR KESİMİ HALİNE GELDİ’
Bir yandan da Ermenistan ve Azerbaycan ortasındaki barış görüşmeleri sürüyor. Son olarak salı günü Azerbaycan ve Ermenistan temsilcileri AB, Almanya ve Fransa’dan temsilcilerin de iştirakiyle Brüksel’de bir ortaya gelerek 5 Ekim’deki Paşinyan-Aliyev görüşmesi için yapılacak hazırlıkları ele aldı. Şunu sormak istiyorum; sizce Karabağ’da son yaşananlar iki ülke münasebetlerini ve Ermenistan-Türkiye ilgilerini nasıl etkileyecek?
Olumlu bir etkilenmeden bahsetmek isterdim ancak ne yazık ki bahsedemiyorum. Zira sizin de bir başka faktör olarak bahsettiğiniz ABD’nin bölgede nüfuz edinme uğraşları son derece korku verici gelişmeler. Zira Avrupa Birliği (AB) ülkeleri olsun, ABD olsun, Rusya olsun; emperyalist ülkelerin hepsinin kapanmayan yaralara muhtaçlığı vardır. Ortadoğu’da kapanmayan yaralar, Kafkasya’da kapanmayan yaralar ve muhtaçlık olduğu anda kaşıyarak tekrar kanatabilecekleri yaralara muhtaçlık var.
Şu anda dünyada çok geniş bir coğrafya ne yazık ki bu risk altında. Kuzey Afrika ülkeleri, Orta Doğu, Balkanlar, Kafkasya; bunların hepsi gerekli görüldüğü anda sorun yaratılabilecek açık yaralar halinde duruyor. Kapanmasına, kabuk bağlamasına, olağanlaşmasına, güzelleşmesine müsaade vermemek üzere tasarlanmış bir siyaset hâkim dünyaya. Ne yazık ki Türkiye de bu siyasetin bir kesimi haline geldi, o da uygar ilgilerle ara almak yerine kendi bölgesel çıkarlarını şiddet, işgal, boyun eğdirme üzerine kuruyor.
‘SAĞDUYU SAHİBİ BEŞERLER PAŞİNYAN’IN ÇARESİZLİĞİNİN FARKINDA’
Karabağ’da yaşananlar Ermenistan’da hükümet, bilhassa de Paşinyan aykırısı şovlara yol açtı. Darbe teşebbüsü ve Başbakan Nikol Paşinyan’a suikast hazırlığı savları da lisana getirildi. Karabağ’daki gelişmeler Ermenistan halkı ve Türkiye’deki Ermeni toplumu tarafından nasıl karşılandı? Bu hususta ne söylemek istersiniz?
Sadece Türkiye’deki değil, bütün dünyadaki Ermeni toplumları tarafından büyük bir tasayla, kaygıyla karşılanıyor. Zira tasanın kaynağında şu var: Karabağ sıkıntısı, Azerbaycan lehine bu biçimde bir etnik temizlikle tahlile kavuşursa, bundan sonraki etabın direkt Ermenistan’a yönelik olabileceği ihtimali konuşuluyor. Bu da büyük bir telaş sebebi doğal. Türkiye Ermenileri de bu tasayı paylaşıyor, dünyanın birçok ülkesinde yaşayan Ermeniler de ve alışılmış hepsinden çok da Ermenistan’da elbette.
Sokaktaki Paşinyan aykırısı şovlara gelince; o şovların halk nezdinde fazla bir karşılığı yok. O şovlar, rövanşist bir hareketin, rövanşist bir gücün 2020’de 44 gün süren Karabağ Savaşı mağlubiyetle sonuçlandığından beri Paşinyan’a karşı uyguladıkları, onu devirmeye yönelik bir hareket. Bu hareket artık bir sefer daha ortam ısınınca kendisine alan buldu. Fakat bunun halk nezdinde, toplum nezdinde bir karşılığı yok.
Ermenistan sivil toplumu o kadar da teşne değil bu taleplere. Hakikaten en son başşehir Erivan’da belediye seçimi yapıldığında da oy kaybına uğrasa bile Paşinyan’ın partisi en yakın rakibinin iki katı kadar oy aldı. Beklediği oydan daha azdı bu lakin tekrar de çok yüksek bir oranda hala halk takviyesinin Paşinyan’dan yana olduğunu söyleyebilirim. Zira sağduyu sahibi beşerler Paşinyan’ın çaresizliğini, bu sonucun sebebinin o olmadığını, bu sonucu adeta kucağında bulduğunun farkındalar.
‘BARIŞ, BİR ORTADA YAŞAMA KÜLTÜRÜNÜN İÇSELLEŞTİRİLMESİYLE MÜMKÜN’
Hem Karabağ özelinde hem de Ermenistan-Azerbaycan ortasında barış görüşmelerinin sürdüğünü biliyoruz. Bölgede barış nasıl mümkün olur? Bunun için kimin nasıl bir hal alması, ne yapılması gerekiyor sizce?
Ne yazık ki bir kere daha bu imkanı kaybettik ve milliyetçilikten dolayı daima kaybediyoruz. Bu, bir ortada yaşama kültürünün içselleştirilmesiyle sağlanabilir. Bu kültür, Sovyet rejimi boyunca, 70 yıla yakın bir müddet inşa edilmeye çalışıldı lakin muhakkak ki tutmadı. Yalnızca Sovyetler Birliği’nde değil, Balkanlar’da da tutmadı. Yugoslavya’nın parçalanmasıyla yaşanan kanlı savaşları hatırlıyorum ben bu basamakta. Orada da bir ortada yaşama kültürü ne yazık ki milliyetçiliğin gazabına uğradı, milliyetçilik daha baskın geldi.
Azerbaycan’da toplum ülke içerisinde Karabağ diye bir yer kalmamasını, her yerin Azeri toprağı olduğu algısını ülkenin temizlenmesi olarak görüyor. An itibariyle 47 bin Ermeni’nin yurdundan kopup komşu ülkeye gitmesini sevinçle karşılıyorlar. Bunun güzel bir şey olduğunu düşünüyorlar. Tıpkı tablo 30-32 yıl evvel Ermenistan’da da yaşandı. Orada da azınlık olarak yaşayan Azeriler vardı. Onlar da o günün tansiyonları içerisinde ülkeyi terk etmek zorunda kaldılar, Azerbaycan’a gittiler. Onların gidişi de Ermenistan tarafında sevinçle karşılandı. Bu, beni çok üzen bir durum zira milliyetçiliğin zaferi bu.
‘HER VAKİT İÇİN BİR ÖTEKİ BULMAK MÜMKÜN OLABİLİYOR’
Zannediliyor ki Türkiye’de yalnızca Türkler kalırsa, Ermenistan’da yalnızca Ermeniler kalırsa yahut Azerbaycan’da yalnızca Azeriler kalırsa, rastgele bir etnik azınlık olmazsa her şey daha güzel gidecek. Lakin deneyimler gösteriyor ki hiç de o denli değil. Her vakit için bir öteki bulmak mümkün olabiliyor. Bütün ülkeler için de geçerli bu. Çok üzgünüm bu türlü göründüğü için. Beşerler öteki diye gördükleri, kendinden olmayan diye gördükleri öbür beşerlerle bir ortada yaşama terbiyesini, kültürünü içselleştiremediler bir türlü.
Bunlara eklemek istediğim tek şey; inşallah bütün bu süreçler kansız sona erer, daha fazla kan akmaz, daha fazla genç asker ölmez. Ermenistan’da da Azerbaycan’da da askere alma yaşı 18. O yaştaki çocukların ölmesi, sineye çekilebilir bir şey değil. Aliyev şu anda kendisi bir açıklama yapmıyor lakin Azerbaycan muhalefeti şu son operasyonda 180 Azeri askerinin öldüğünden bahsediyor. Bir o kadar da Ermeni askeri ölmüştür Karabağ’da elbet ki.
