Doç. Dr. Sinan Ünlüsoy*
Günümüzden 5 bin yıl evvel yahut daha kesin bir lisanla konuşmak gerekirse MÖ 3200’de, o vakte kadar gelmiş geçmiş tüm yeniliklerin öncüsü Mezopotamya topraklarında yeni bir periyodun başlangıcını müjdeleyen birtakım değişimler gerçekleşir. Arkeologların bu yıllarda yeni yeni kullanılmaya başlanan, alet ve silah imalinde en çok aranan hususundan yola çıkarak “Tunç Çağı” ismini verdikleri bu devir MÖ 3000-1200 yıllarını kapsar. Ancak biz bu yazımızda devrin “İlk Tunç Çağı” olarak isimlendirilen başlangıç evresini ve MÖ 2200 yılına yanlışsız yaşanan büyük bir kuraklık ile sona eren bin yıllık süreyi bahis edineceğiz. Pekala, Birinci Tunç Çağı’na damga vuran değişimler neler ve yaşanan kuraklık devri bunları nasıl etkiledi?
İlk Tunç Çağı’nın başlangıcı Mezopotamya, Mısır ve Hindistan üzere Doğu’nun kadim coğrafyalarında birebir anda ortaya çıkmaya başlayan devlet örgütlenmeleri, yazının ortaya çıkışı, çok sınıflı toplum yapısı ve kentleşme ile kendisini gösterir. Kelam konusu bölgelerin ortak özelliği Fırat, Dicle, Nil ve İndus üzere geçtikleri geniş ovaları taşkınlarla sulama özelliğine sahip ırmakların varlığıdır. Bu ırmaklar taşkın devirlerinde bıraktıkları mineral ve organik taraftan güçlü alüvyonlar sayesinde yüksek verimli ova tarımına uygun doğal ortamlar yarattı. Birinci Tunç Çağı’nın çabucak öncesinde, MÖ 4’üncü binyıldan itibaren toprağın sabanla işlenmeye başlanması, sulama kanallarının yaygınlaşması üzere yenilikler ziraî verimliliği giderek artırdı. İnsan artık gereksinimi olanından fazlasını üretebiliyordu. Kan bağına dayanan aşiret tipi örgütlenme üslubu yavaş yavaş üretim fazlası artı paha çeşitli prosedürlerle ele geçiren ve bunu kendi çıkarları için kullanmaya başlayan belli bir azınlığın hâkim olduğu, ismine devlet diyeceğimiz sömürüye dayanan bir politik örgütlenmeye evrilmeye başlamıştı. Bu sistemde yöneticiler üretim fazlasını elde ediyor, depoluyor ve üretenlere fakat ihtiyaçları kadarını geri veriyordu. Kelam konusu yöneticiler edindikleri bu politik ayrıcalığı, nizamlı ordular kurarak bir yandan zorbalıkla öbür yandan da anıtsal, dini ve kamusal yapılar inşa edip hayranlık uyandırarak müdafaayı başarıyorlardı. Gelişen tarım üretimi daha fazla insanı besleyebilecek kapasiteye ulaştığından nüfus artışı da tetiklenmişti. Artan nüfus yüzünden yerleşimler büyüyor, kentleşiyordu.
UZMAN SINIFLARIN ORTAYA ÇIKIŞI
Tabii erken devlet tipi örgütlenme üslubunun doğuşunu ve kentleşmeyi yalnızca ziraî üretimle açıklamak yanlışsız olmaz. Yeniden Birinci Tunç Çağı’nın başında gerçekleşen bir dizi teknolojik gelişme yeni yeni oluşmaya başlayan kentlerde uzman sınıfların ortaya çıkmasına ve hasebiyle toplumun daha karmaşık bir yapıya bürünmesine yol açmıştı. Hali hazırda MÖ 4’üncü binyılda bilhassa silah ve alet imali için ağırlaşan bakır üretimi ve işlenmesi tarım dışı uzmanların ortaya çıkmasına neden olmuştu: Uzman madenciler ve zanaatkarlar.
Bakır ile kalay madenlerinin alaşımı bir metal olan tunç bu devirde keşfedildi. Bakırdan hem daha sağlam hem de daha keskin olan tunç bilhassa sistemli ordularını oluşturan ve bölgelerini savaş yoluyla genişletmeye çalışan yöneticilerin ağır bir halde talep ettiği bir eser olmaya başladı. Bakır evvelce ham olarak elde ediliyor ve şekillendiriliyordu. Bakırı ergitip kalıplara dökerek istenilen formu verebilmenin keşfedilmesi ve bu yolla da öteki madenlerle alaşımının yapılması metal aletlerin üretiminde bir çığır açtı. Artık bir yandan çok sayıda seri bir formda metal üretimi gerçekleştirilirken başka yandan da üretimde çeşitlilik çoğalıyordu. Tunçtan yapılma kazma ve orakların yanı sıra örs, çekiç, makas, törpü ve eğe üzere aletler de üretilmeye başlanmıştı. Alet üretimi epeyce karmaşık bir hal almıştı. Bu durum birçok alanda uzmanlık gerektiriyor ve öbür zanaat tekniklerinin de ortaya çıkmasına yol açıyordu. Buna bağlı olarak Mezopotamya’da seri bir biçimde çanak çömlek üretimini mümkün kılan çömlekçi çarkı keşfedildi ve kısa müddet içerisinde tüm komşu bölgelere yayıldı. Hasılı madenci ve metal ustalarına, dülgerler, çömlekçiler, dokumacılar üzere farklı uzman meslek kümeleri eklendi.
Özellikle metal üretimindeki çeşitlilik ve uzmanlaşma toplumun giderek daha karmaşık bir yapı almasını, yazının, bürokrasinin ve merkezi bir halde organize edilen bölgelerarası ticaret münasebetlerinin de gelişmesine yol açtı. Mezopotamya ve Mısır üzere merkezler bu yeni üretim şeklinin gerekli kıldığı hammadde kaynaklarından hem mahrum hem de uzak bir pozisyondaydılar. Giderek artan kentli nüfusun, zanaatkarların ve saray yöneticilerinin en çok gereksinim duyduğu hammaddeler ortasında tunç üretimi için gerekli olan bakır ve kalay bulunmaktaydı. Kıbrıs, Anadolu ve Umman toprakları bakır, altın ve gümüş açısından zenginken en yakın kalay kaynakları Afganistan ve Orta Asya’da bulunmaktaydı. Farklı bölgelerden sağlanan farklı kalitede hammaddelere olan ihtiyaç ticaretin ve değiş tokuş düzeneğinin niteliğini değiştirdi. Artık daha organize bir biçimde işleyen ticaret bağlantıları kar-zarar maliyeti ve malın kalitesine nazaran belirlenmeye başlanmıştı. Kolay toplumlarda gördüğümüz keyfe dayalı değiş tokuş düzeneklerinin yerini malın bedelinin ve fiyatının belirlendiği bir ticaret sistemi almıştı. Kimi metaller ve bilhassa gümüş, standart değişim kıymeti (piyasa değeri) ve sermaye niteliği kazanmıştı. Bu duruma yol açan etmen sadece yeni ortaya çıkan saray soylularının gereksinimleri değildi. Zanaatkarlar harcadıkları emeğin şuuruna varıyor, nitelik ve nicelik bakımından muadil eserlerle değiştirmek istiyorlardı. Bu periyotta Anadolu, Kıbrıs ve Kafkas kökenli bakır, Orta Asya’dan elde edilen kalay ve Mezopotamya dokumaları eski dünyanın en ücra köşelerine yayıldı. Böylece Mezopotamya ve Mısır üzere merkezler vaktin taşrası olarak nitelendirebileceğimiz Anadolu, Kıbrıs, Kafkaslar, Girit, Ege adaları üzere bölgelerle hem deniz hem kara yolu ile ağır bir ticaret münasebeti içerisine girdiler.
(Numrich et al. Fig. 12).
Çeşitli bölgelerden gelen hammaddelerin ve eserlerin piyasa kıymetlerinin global manada belirlenmesi sayesinde misal malların üretim ve tüketimi birbirlerinden çok farklı uzak coğrafyalara yayılmıştır. Bu durum kendisini en açık biçimde yönetici soylular ortasında değiş tokuşu yapılan ve ticareti doruk noktasına ulaşan devrin itibar objelerinin dağılımında gösterir. Birinci Tunç Çağı’nın başlarında taşrada eşitlikçi bir toplum yapısı hakimken MÖ 2500’lerden itibaren durum değişir. Kolay tek tip mimari tertibe sahip küçük çaplı yerleşimler yerini etrafları güçlü surlarla çevrili merkezinde başkalarından çok daha büyük yapıların yer aldığı yerleşmelere bırakır.
bazıları (Numrich et al. Fig. 1).
Bunlar Mezopotamya’dakiler üzere kentsel boyutlarda değildir. Lakin mimaride ve ele geçen arkeolojik buluntularda artık keskin bir toplumsal eşitsizliğin varlığı açıkça gözlemlenmektedir. Yerleşme içinde seçkin bir sınıfın daha büyük meskenlerde yaşadığı bir kale ve halkın geri kalanının yaşadığı aşağı yerleşmeler ortaya çıkar. Muhakkak ki milletlerarası ticaretin denetimini ele geçiren birtakım bireyler bu sayede politik gücü elde ederek kendilerini toplum içerisinde daha ayrıcalıklı bir pozisyona getirmeye başarmışlardır.
Türkiye’de bu cins yerleşimlere en hoş örnek Troya’nın II. yapı katıdır. Burada yönetici sınıfa ilişkin yapılarda çok sayıda altın, gümüş ve tunçtan yapılma Mezopotamya, Mısır, Kafkasya kökenli yüksek kaliteli itibar objeleri ele geçmiştir. Hem stilistik hem de hammadde açısından neredeyse tıpatıp misal objeler Orta Anadolu’da bulunan Kültepe, Eskiyapar, Alaca Höyük, Horoztepe üzere Troya II devri ile çağdaş yerleşmelerde de bulunmuştur. Bu yerleşmelerin en kıymetli özelliği Anadolu’nun varlıklı bakır, gümüş ve altın kaynaklarına olan yakınlıklarıdır.
birkaç örnek (Numrich et al. Fig. 2).
Çok yakın bir vakitte Alman ve Avusturyalı bilim insanları tarafından Troya ile Kuzey Ege’de yer alan Limni adasındaki Poliochni yerleşmesinde ele geçen altın eserler üzerinde izotop tahlilleri yapıldı. Görüldü ki bu eserler Mezopotamya’da bulunan Ur (Irak) ve Ebla (Suriye) yerleşmelerinden bilinen seçkin sınıflara ilişkin mezarlarda açığa çıkarılan altın eserler ile tıpatıp birebir kaynaktan geliyor. Bunun da ötesinde yapıtların üretim teknolojisi üzerinde yapılan stilistik tahliller bunların tek bir atölyede seri bir formda üretildiklerini gösteriyor. Bulgaristan, Gürcistan ve Ermenistan’da bulunan eserler üzerinde ileride yapılacak kimi tahlillerin de misal sonuçlar vereceği düşünülmekte.
KURAKLIK DEVRİ VE BİRİNCİ TUNÇ ÇAĞI’NIN ÇÖKÜŞÜ
Tüm bu datalar Birinci Tunç Çağı dünyasının ulaştığı globalliğin boyutlarını göz önüne sermektedir. Lakin, MÖ 2500’lerde ortaya çıkmaya başlayan bu durum çok uzun sürmeyecek ve tam doruk noktasına ulaştığında yaklaşık MÖ 2200’de ani bir çöküşe uğrayacaktır. Tam da bu tarihte, Sümer kent devletlerini yıktıktan sonra savaş yolu ile yürüttükleri acımasız ve yayılmacı siyaset ile Mezopotamya’nın birinci imparatorluğunu kuran Akadlar büyük bir yıkıma uğrarlar. Neredeyse tüm Akad kentleri terk edilir. Mısır’daki o ünlü piramitleri inşa eden eski krallık hanedanlığının da akıbeti emsal olur. Eski Mısır kaynakları bu periyotta yağış azlığı nedeniyle Nil Nehri’nin suyunun azalmasından ve sonuçta meydana gelen fecî boyutlarda bir kıtlıktan bahseder. Teknoloji, sanat ve mimari üzere alanlarda Mezopotamya ve Mısır’daki çağdaşlarından hiçbir biçimde geri kalmayan İndus Vadisi Harappa Uygarlığı da tekrar bu periyotta ani bir formda siyasi ve ekonomik bakımdan büsbütün çöker. Kelam konusu çöküş yalnızca merkezi uygarlıklarla kalmaz. Troya’da seçkinlerin yaşadığı kale yerleşimi çok büyük bir yangın sonucu büsbütün yıkılır. Yangın öylesine ani, büyük ve tesirlidir ki seçkinler yıllardır biriktirdikleri altın ve öbür kıymetli unsurlardan yapılma hazinelerini yanlarına alamadan kenti terk ederler. Kelam konusu hazineler binlerce yıl sonra Alman kaşif Schliemann tarafından Troya’nın yıkıntıları ortasından çıkartılacak ve dünyanın çeşitli kentlerindeki müzelere dağılacaktır… Benzeri yangın ve yıkımlar Troya ile çağdaş Anadolu, Kıbrıs ve Yunanistan’daki küçük çaplı yerleşmelerde gözlemlenmiştir. Buralara gelen tüm Mezopotamya, Mısır ve Orta Asya kökenli malların akışı aniden kesintiye uğrar. Troya’daki kalenin içinde yer alan seçkinlere ilişkin anıtsal yapıların yerini epeyce süratli ve özensiz bir formda inşa edilmiş küçük yapılar alır. Artık kale içinde az sayıda muhakkak bir seçkin sınıf değil çok daha makûs şartlarda yaşayan kalabalık bir insan topluluğu bulunmaktadır!
Arkeologlar uzun yıllardır çok açık bir biçimde kendisini gösteren bu ani global çöküşün nedenleri üzerine baş yormaktadır. Son 30 yıl içerisinde eski iklim ve etraf şartlarını anlamaya yönelik çok sayıda bilimsel araştırma gerçekleştirilmiştir. Bu araştırmalar sonucunda dünyanın çeşitli bölgelerinde bulunan mağara, göl, buzul ve deniz çökeltileri ile yaşlı ağaç halkalarından elde edilen datalar MÖ 2200’de yağışlarda kısa müddetli lakin ani bir azalmanın yol açtığı kuraklık devrine işaret eder. Kuraklık devrinin ise ne kadar sürdüğü tam olarak bilinmemektedir. Kısa müddetten kasıt 3 ila 10 yıl ortası olabilir ve her yerde tıpkı şiddette gerçekleşmemiştir. Tekrar de yaşanan bu kuraklık Mısır, Mezopotamya ve Hindistan üzere ırmaklardan beslenen tarım ile büyük çaplı nüfuslarını beslemek zorunda olan uygarlıkları derinden sarsmıştır.
Peki, yaşanan bu kuraklık güçlü ordulara, silahlara, son derece aktif bir hiyerarşik idare sistemine, uzman zanaatkarlara ve organize bir global ticaret ağına sahip uygarlıkların çöküşünü açıklamada tek başına kâfi midir? Akad İmparatorluğu bu periyotta 30 bin kilometre karelik bir alana yayılan ve bu alan içerisinde ordularını son derece faal bir halde mobilize edebilirken -hem de yüzyılı aşkın bir süre- son yılların moda tabiriyle “sürdürülebilir” bir sistem yaratabilmişken nasıl oldu da bu kadar kısa bir mühlet içerisinde apansız çöküverdi? Bu soruyu yanıtlayabilmemiz için biraz da toplumsal bilimlerden yardım almamız gerekiyor.
Bu alanda yapılan uzun vadeli tarihi tahliller bilhassa zorbalık, savaş, sömürü ve eşitsizliğe dayalı sistemlerin ne kadar güçlü görünürlerse görünsünler aslında hayli kırılgan bir yapıya sahip olduklarını gösterir. Gerek iklimsel gerek diğer etmenler olsun kriz devirlerinde bilhassa merkezin taşraya, taşranın da merkeze orantısız bir formda bağlı olduğu durumlarda gerçekleşen en ufak bir aksaklık tüm sistemin çökmesine yol açar. Değişen iklim kuralları, bölgesini genişletmek isteyen küçük çaplı zorba lokal bir yöneticinin hırsından kaynaklı mahallî bir çatışma yahut rekabete dayalı iç huzursuzluklar sistemin işleyişini birdenbire bozan derin yaralar açabilir. Bu, her şartta büyük sıkıntılara neden olur. Hakikaten Birinci Tunç Çağı global dünyası da kısa vadeli de olsa yaşanan kuraklık sonucunda çöküşe uğramıştır. Merkezin çökmesi taşrayı da etkilemiş burada bulunanlar artık ellerindeki kısıtlı mallarla ticaret yapmak yerine onlara sahip olmak emeliyle kitlesel göç hareketlerine yönelmiş olabilirler. Hakikaten emsal bir çöküş kıssası yaklaşık bin yıl sonra MÖ 1200’de gerçekleşen kitlesel göç hareketleri sonucunda Son Tunç Çağı uygarlıklarının yok olmasına yol açacaktır. Bu devirde Ege’de güçlü bir uygarlık kuran Mikenler, Anadolu’da Hititler ve Mısır Uygarlığı denizden ve karadan gelen muhtemelen açlıktan kendilerine yeni yerler bulmaya çalışan yığınlar altında ezilirler. Geç Tunç Çağı da birebir birincisinde olduğu üzere zorbaların, savaşların ve eşitsizliğin çağıdır. Günümüzde yaşanan ani iklim değişikliği de misal göç dalgalarına ve çatışmalara neden olmaktadır. Yoksa tarih tekerrürden mi ibarettir.
*Yaşar Üniversitesi, Turizm Rehberliği Bölümü
