Canan Çakırlar*
Örgütlenmiş, yerleşik hayata dayalı, merkezi otoriteye sahip siyasi yapılarda kelam sahibi kişi ve kurumlar yalnızca insanları değil hayvanları da denetim altında tutmak ister. Bu kişi ve kurumlar, beşerler üzere hayvanların da yaşamasına, yemesine içmesine, çalışmasına, göçüne, vefatına müdahale ederek güçlerini tescil ederler. İtaatsizliğe meyilli olan insanların otorite korkusunu hayvanları da kullanarak perçinlerler. Örneğin Nijerya ya da Çad’dan diplomatik yahut kaçak yollarla getirilen zürafaları, çocuklar hayvanları tanısın diye eski saray bahçelerinde kurulan “modern” hayvanat bahçelerine kapatır. Anne-baba, “Çocuğum hava alsın, biraz da bir şeyler öğrensin, hem de eğlensin” (bir taşla üç kuş!) diye tek boş gününde çocuğunu buralara götürür. Ancak çocukta küçücük kafes üzere bir yerde hapsedilen zürafaları gördüğü vakit uyanan his acımadır. Bildiri alınmıştır. Devlet o kadar güçlüdür ki gitmeyi hayal bile edemeyeceğimiz kıtalardan koskoca ve güçlü, tabiatta özgürce koşan yabani hayvanları alıp parmaklıklar arkasına hapsedebilir, onları acınacak ya da gülünecek hallere sokabilir. Gerekirse birebirini beşere da yapar o halde! …
Yerleşik hayat, tarım ve hayvancılığa dayalı karmaşık siyasi yapıların prototiplerine Ortadoğu tarihinde rastlarız. Bölgedeki arkeoloji, lisanlar tarihi ve antik tarih araştırmalarının birçoğu birinci devletleri anlamaya odaklanmıştır. Bu araştırmaların çabucak hepsi insan odaklı, antropolojik ya da tarih tezleriyle, ulusal ya da üniversal kültürel mirası anlamaya çalışır. Birinci devletlerin oluşmasıyla ilgili araştırma ve tartışmalarda tarım ve hayvancılıktan sıkça bahsedilse de bu tartışmalar hayvanların, yani insan olmayan hassas canlıların tarafından pek bakmaz mevzuya. İnsan-hayvan bağlantıları kelam konusu olduğunda hayvanlar “ekonomik kaynak” olarak görülür. Bu tam da devletin bakış açısıdır. Yazının birinci ortaya çıkışından beri, saray-tapınaklar sürüdeki koyunları saymakla, çobanın baharda kaç koyunla döneceğini hesap etmekle meşguldür.
Devlet köklenir, genişler, toplumsal kurumlar değişirken, hayvanlara nasıl davrandı? Onları halklarla olan bağlantılarını düzenlemek için nasıl kullandı? İşte arkeoloji ve tarih bize devlet-hayvan bağının devlet-insan bağlarıyla paralellikler gösterdiğini, eşitsizleşen toplumların, erilleşen kurumların güç ve zenginliğe başka canlı ve cansız varlıkların yanı sıra, hayvan vücutlarına de müdahale ederek nasıl ulaştıklarını gösterir.
EMEKÇİ HAYVANLAR
Sığırın tarla sürebilmesi için öküze dönüştürülmesi gerekir. Yani küçük yaşta iğdiş edilir. Böylelikle kasları güçlenebilir fakat azmaz ve huysuzluk etmez. Hem köleleşmesi kolay olur hem de toprağı daha verimli hale getirebilecek gücü artar. İğdiş eden ve öküzü yetiştiren genelde eril şahıslar, öküzler üzerinde kurdukları hâkimiyet üzerinden, yani hayvanın acısından kaynaklı olarak beşerler ortasında prestij kazanır. Öküzün sürdüğü tarla daha verimli olduğundan tarla sahibi kişi yahut kurum zenginleşir, onlar zenginleştikçe prestij ve güç alanları genişler. Öte yandan öküz tarlayı sürmektedir, hatta “öküz”, kaba bulduğumuz insanları aşağılamak için kullandığımız bir sıfattır.
Evcilleşmeden sonra sığır, eşek, at, deve üzere hayvanlar işçi de olmuşlardır. Ünlü İngiliz arkeolog Andrew Sherratt’ın tabiriyle bu teknolojik ihtilal, siyasi yapıların egemenlik bölgelerini genişletmelerine, dar alanlardan çok ölçüde ziraî eser elde edip daha fazla yerleşik insanı besleyebilme yetisi kazanmalarına yol açmıştır. Gelir ve fırsat eşitliklerinin azalmaya başlaması da hayvanların köleleştirmesi ile tıpkı vakitlere denk gelir.
Aşağı Mezopotamya’da toprak sahipliği, mega inşaat projeleri (zigguratlar, sulama kanalları), kıymetli metal ve taş ticaretiyle zenginleşmiş tüccar-hükümdarlar, daha MÖ 3’üncü binyılda, yani Erken Tunç Çağı’nda, ölürken bile öküzlerini kendileriyle birlikte öldürme yoluyla, hısım ve akrabalarının toplumsal statülerini son defa artırma gereği duymuşlardır. Görünen o ki, öküzler kağnıda da kullanılmıştır…
SAVAŞTA HAYVANLAR
Büyükbaş hayvanlar savaşlarda çeşitli misyonlar üstlenirler, daha doğrusu bu misyonlar onlara beşerler tarafından verilir. Savaş hayvanlarından en önde gelenleri Timur’un ya da Hanibal’ın filleri üzere ün sahibi hayvanlar olsa da pek çok eşek, at, öküz, hatta koyun savaşta cepheye materyal taşımış, kahraman şövalyelerin altında hayatlarını kaybetmişlerdir. Kimilerine insan sahipleriyle birlikte gömülme onuru bahşedilmiştir. Ortadoğu’da atlarla insanların adeta atılmış halde bir arada bulunduğu, Tunç Çağı’na ilişkin mezarlar bulunmuştur. Bunlardan çok daha fazlasını, bir Kafkasya ve Orta Asya geleneği olan kurgan ismi verilen anıtsal toprak mezarlarından biliyoruz. Savaşlar esnasında yaşanan zarurî göçlere hayvanlar da katılmış ya da yola tek başına çıkmış, yollarda susuzluk, bakımsızlık ve tükenmişlikten acı çekerek hayatlarını kaybetmişlerdir.
Bunlara ek olarak, genelde işgalci ordunun askerleri tarafından örneğin yiyecek meşakkati, açlık üzere nedenlerle olağanda eti tüketilmeyen hayvanların avlanması da yeniden savaş ve işgaller sırasında gerçekleşebilir. Örneğin, su ve deniz kaplumbağaları Doğu Akdeniz’de, Nil, Asi, Fırat ve Dicle üzere akarsularda yaygın olsa da çok sık tüketilmemiştir. Ama Demir Çağı’nda Asur egemenliğine giren birtakım yerleşimlerde apansızın kaplumbağa avına başlanmış, bu kaplumbağalar sembolik manalar kazanmış, mezarlarda beşerlerle bir ortada gömülmüşlerdir. Kelam konusu kaplumbağalar bir metre uzunluğa kadar varabilen devasa sürüngenlerdir.
DİPLOMATİK ELÇİLER
Soğuk Savaş sırasında kuşağı tükenmekte olan hayvanlar, Batı’daki araştırma enstitülü hayvanat bahçeleriyle işbirliği yapılarak “kurtarılırdı”. Kurtarma derken, alışılmış kendimizden kurtarıyoruz. Bu hayvanların en ünlüsü ana vatanı Çin olan panda. Çin Halk Cumhuriyeti pandaları batı ülkelerine ödünç vererek (aslında kiralayarak) onları diplomatik armağan haline getirmişti. Pandalar diplomatik pazarlıkları yumuşatmak için kullanılırken, batıda komünistlerle aramız gitgide düzgünleşiyor, üstelik aramız ne kadar makûs olursa olsun, “çevre, müdafaa, hayvanseverlik üzere pahalar evrenseldir” demeye getiriliyordu. Tıpkı vakitte bilim-teknikte olan üstünlük yediden yetmişe, her türlü politik görüşe sahip beşere şirin panda münasebetiyle bir sefer daha ispatlanmış oluyordu.
Hayvanların milletlerarası diplomasiye alet edilmesi MÖ 2’inci binyılda çoktan başlamış görünüyor. Elimizde yazılı kaynaklar olmasa da MÖ 3’üncü binyılda Afrika’da evcilleştirilip çabucak ardından Filistin’e getirilen eşekler bu türlü bir emele hizmet etmiş olabilir. Pazarlıkla alınıp verilmeleri bir yana, bu eşeklerden kimilerinin beşerlerle bir arada gömülmeleri, yaşarken onların statülerine katkıda bulundukları manasına geliyor olabilir.
Mısır’ın Teb kentinde bulunan pek çok mezardan birinin duvarlarında Suriyelilerin tasma takılmış bir boz ayıyı ve bir Asya filini amfora ve gibisi ticaret eseriyle birlikte Mısır’a getirdiği tasvir edilir. Bu duvar resmi New York’taki Metropolitan Müzesi’nde yerini alana kadar, asil ve varlıklı bir insan olan Teb Valisi Rekhmire’ın mezarını süslüyordu. Bu sıralarda Mısır Suriye’yi ya işgal etmiş ya da daima akınlara maruz bırakıyordu. Yazının geri kalan kısmında fillerden bahsedeceğim ancak buradaki boz ayı da dikkat cazip. Ortadoğu’daki çabucak her arkeolojik alanın kalıntıları ortasında kemikleri bulunan bu cins, aslan, at, sığır üzere başka büyük hayvanların bilakis ikonografide kendini pek göstermez.
HAYVANLARIN EFENDİSİ AVLAKLARDA MUHAKKAK OLUR
Suriye’de yaşayan filler Mısır’a diplomatik ikram olarak getirilirken, firavunların Suriye’de sergiledikleri güç şovlarının en etkileyicilerinden biri Asi Vadisi’nde gerçekleşen fil avlarıydı. Fil avı, egemenlerin insanlara olduğu üzere, güçlü ve büyük hayvanlara da hükmedebildiklerini göstermek emelini güdüyordu. Avladıkları fillerin sayısıyla övünenler yalnızca Mısır firavunları değildi. Asur hükümdarları, MÖ 10 ve 9’uncu yüzyıllarda yazdırdıkları yazıtlarda otuz ila elli altı fil öldürdüklerini söylüyorlardı. Asurlular sayıyı abartmış olsalar bile bu fillerin benzerilerini tahminen de bunların kimilerinin iskeletlerini Ankara’daki Tabiat Tarihi Müzesi’nde ya da Kahramanmaraş Müzesi’nde ziyaret edebilirsiniz. Bu iskeletler Maraş’ın Gavurgölü’nde, gölün Türkiye Cumhuriyeti tarafından ıslah edilmesi sonucunda bulunmuştur. Yeniden bu fillerden en az bir tanesi radyokarbon sistemiyle MÖ 8’inci yüzyıl civarına tarihlenmiştir.
Bizim müzelerde sergilediğimiz üzere o periyodun yönetici sınıfı bu fillere ilişkin iskelet modüllerini Amik Ovası’nın ortalarında yer alan Alalah ve Suriye’de yer alan Qatna üzere başkentlerin saraylarında sergilemişti. Alalah’ta işlenmemiş iki fildişi de sarayın salonunda, tahminen de elçilerin, güçlü tüccarların kabul edildiği özel bir yerde alanın eski kazıcısı Woolley tarafından bulunmuştu.
SÜRGÜNDEKİ FİLLER VE YOK OLUŞ
Maraş filleri ya da Suriye filleri yarı evcilleşmiş Asya filleriyle akraba fakat; Asi ve Fırat ırmakları boyunca kazılan höyüklerde kemiklerine MÖ 1800 ile 700 yılları ortasında rastlanıyor. Malatya’daki Arslantepe, Adana’daki Sirkeli, Hatay’daki Alalah üzere Tunç Çağı merkezlerinde ortaya çıkıyorlar. Bir de artık Gavur Gölü’nün yerinde olan tarlalardan… Kuvvetle ihtimal ki, Suriye fili, tüccarlar ve devlet vazifelileri tarafından Asya’dan yarı-evcil olarak, avlaklara ve hayvanat bahçelerine konmak için getiriliyor Suriye’ye.
Asya filleri yetiştirmesi kolay hayvanlar değil, kısa müddet içinde tabiata dağılıyor ve orada ürüyorlar. O vakitler Ortadoğu’da çok sayıda ormanlık alan, bataklık ve göl olduğu için filler buralara yerleşiyorlar. Bu durum bize romantik bir fikir üzere gelebilir. Qatna ve Alalah’ın hükümdarlarına geldiği gibi… Fakat zapt etmesi kolay olmayan bu dev otçullar Ortadoğu’nun tüm ekolojik istikrarlarını alt üst etmiş olmalı. Asi ve Fırat ırmakları boyunca yüzlerce yerleşimin ortasında özgürce salınıp tonlarca ot yiyen bu sürüler tarlalara girmiş, koyun ve sığırların yayıldığı otlaklardan yararlanmış, münasebetiyle tarım ve hayvancılığa dayalı geçim iktisadını sarsmış olmalılar. O halde devletin ya da halkın bu fillerden kurtulmak dışında bir devaları kalmıyor! Filler öldürülüyor, dişleri sökülüyor ve bin yıllık fil macerası MÖ 700 üzere sona eriyor. Ortadoğu’dan daha sonra devir periyot pek çok filin geçtiğini yazılı kaynaklardan ve İstanbul Yenikapı’daki kazılardan biliyoruz.
ANTROPOSEN’E BAĞLAMAK
Bu mevzuyu Arkeo Duvar’ın Antroposen sayısında tartışmamın sebebi, yaşadığımız çağ olan Antroposen’in binlerce yıldır aslında devam ettiğini göstermek değil. Bahsettiğim örnekler çarpıcı olsa da bugünle kıyaslamak hakikat olmaz. Bugün tek seferde yüz bin (evet 100 bin adet!) balık tutabilen dev gemiler okyanusları talan ediyor. Devletin askeri, iç savaş sırasında azınlık sayıp hor gördükleri vatandaşların sürülerini ahırlarında canlı diri yakıyor. Her yıl binlerce fildişini memleketler arası ağlarda satan devlet ilişkili çeteler, fillerin anahtar çeşit olarak vazife yaparak koruduğu ekosistemleri de yok etmiş oluyorlar. Batı zenginleştikçe, Afrika’da zati vücutları küçücük olan sığırlar açlık ve susuzluktan telef oluyor. Ekosistemleri şuurlu olarak yerinde yok eden milletlerarası şirketlerin devasa çıkarları hem beşerler hem de hayvanlar için cehennemî sonuçlara yol açıyor. Sulak alanları kurutarak sanayi sitesi ya da havaalanı inşa etmek, hayvancılıkla geçinen halkların ormanlarda sürü otlatmasını yasaklamak, maden arayıp, baraj yapıp ırmaklardan yararlanan her türlü organizmayı topyekûn ömür alanından etmek üzere aksiyonlar de üstten gelen buyruk ve müsaadelerle halloluyor. Bunun yanı sıra, devlet ve devlet üzere organize güç toplayıcıları Antroposen şuurunun artırılması yolundaki adımları sekteye uğratmak için elinden geleni yapıyor. Yasal yahut yasa dışı metotlarla plastik tüketiminin azaltılması, hayvan hakları, etraf müdafaası üzere acil bahisleri ertelemek de devletin dolaylı ölümcül taktikleri ortasında.
Bu yazıda gayem, Antroposen’in en büyük sorunu olan iklim adaletsizliğine yol açan eşitsizliklerin sorumlularının hepimizden çok, yöneten ve çok tüketen bir kesim olduğunu birinci devletlerin tarihinden hareketle arkeolojik ve yazılı kaynakları kullanarak göstermekti. Öteki hedefim ise, bu zümrenin insan hayatına pek bir duyarlığı olmadığı üzere, hayvanları, yani dünyayı paylaştığımız öbür hassas yaratıkları da güçlerinin uzantıları olarak gördüklerini anlatmak. Birtakım insanların insan olmayan canlılarla kurdukları bağlantılar yaşadığımız ekolojik krizin temelinde yatıyor, bunun artık hepimiz farkındayız. Hayvanların biyolojik ve davranışsal özelliklerini kullanarak şiddeti yücelten, toplumda köklenen eril hiyerarşiyi sertleştirmek uğruna, hayvan vücutlarına de şiddet uygulayan devlet ve devletsi yapıların kökenini arkeoloji ve tarih yoluyla okuyarak bu farkındalığa derinlik kazandırılmalı. Hasılı, zaman öteki bölüm olmalı!
*Groningen Üniversitesi, Institute of Archaeology
