Türkan Uluk
ANKARA – Amerika’da, 19’uncu yüzyıl ortalarında başlayan ve 1930’larda ekonomik buhranın toplumsal ömrü da içine alan bir girdaba dönüşmesi ile güzelce yaygınlaşan stand-up şovları, Türkiye’deki popülerliğini de misal bir biçimde 1980’li yılların kasvetli havasında yakalıyor ve 1990’lı yılların beğenilen cümbüş anlayışlarından biri oluyor.
AYAKÜSTÜ GÜLDÜRÜ
Tam Türkçe karşılığı ‘ayağa kalkmak’ olan ‘stand-up’ sözü vakit içinde sözlükte bir mana daha ediniyor: Ayakta, seyirci önünde güldürü. Stand-up terimi Türkiye’de birinci defa Rüstem Batum’un 1989 yılında çıkardığı “İki Zıt Bir Düz Laflar” isimli tek kişilik güldürü gösterisini stand-up olarak anmasıyla kullanılıyor. İsmi şimdi konulmuş olsa da Ferhan Şensoy’un tabiriyle ‘mikrofonda şov yapan kişiler’, Türkiye’de uzun yıllar bu çeşidin örneğini sahneliyor. ‘Ateş Böcekleri’ gösterisi ile tanınan Orhan Boran üzere.
BİR SAHNE, BİR ANLATICI, BİR HİKAYE
Anadolu’da, başta kahvehaneler olmak üzere, kent ve kasabaların kamusal alanları etrafında toplanan kalabalığı güldürmek emeliyle öyküler anlatmaya dayalı meddahlık geleneğini anımsatıyor şu anki haliyle stand-up şovları. Bir küme izleyiciye, gerek kendi başına gelenleri, gerek süregelen efsane ve kıssaları taklit ve canlandırmalarla anlatan meddahlar üzere, günümüz komedyenleri de kentin tanınan yerlerinde kendi kıssalarını etraflarında toplanan samimi bir kalabalığa anlatıyor. Kafe ve barlarda düzenlenen, izleyicilerin de sahne alabildiği açık mikrofon aktiflikleri, birkaç komedyenin arka arda çıkıp şovlarını sahnelediği çoklu şovlar ve tek kişilik şovlar gitgide popülerleşiyor.
Biz de yeni jenerasyon Ankaralı komedyenlerle kendi öyküleri, deneyimleri; stand-up kültürünün geldiği nokta ve mizah üzerine söyleşiyoruz.
LEYLA EZGİ DİNÇ: ANLATMAK BENİ HAYATA BAĞLIYOR
Leyla Ezgi Dinç, ODTÜ Sosyoloji mezunu; yeniden ODTÜ’de toplumsal cinsiyet ve bayan çalışmaları alanında yüksek lisans eğitimi alıyor ve bir müddettir birkaç farklı üniversitede kontratlı araştırmacı olarak çalışıyor. Akabinde reklamcılık kesimiyle kesişiyor yolu ve kendi tabiriyle kendini gerçekleştirme dileğinin insanın içinden asla çıkmaması, onu daima dürtmesiyle akademiden de özel daldan de büsbütün uzaklaşıyor.
“Anlatmayı çok seviyorum; beni tanımlayan şeylerden biri budur. Çok keyif alıyorum bundan. Anlatmak, beni hayata bağlıyor. Bir mevzu, bir kavram üzerine çok uzunca bir müddet düşünüp onu kristalize etmek, onu işlemek, beşerlerle paylaşmak, iştirak kurmak ve karşılık bulmak…”
‘KADIN KOMEDYENLER BANA CÜRET VERDİ’
Sahneye birinci ne vakit çıktığını sorduğumuzda, stand-up’tan çok evvel sahne tozu yuttuğunu öğreniyoruz Dinç’in. ODTÜ Genç Muharrirler Topluluğu kurucularından, o periyot her ne kadar odağı yazı ve şiir olsa da bir tiyatro atölyesiyle birlikte sokak ve çocuk tiyatrosu yapmaya başlıyor; tüm üniversite hayatı boyunca da aralıksız devam ediyor tiyatroya. Şimdi sahneye çıkmadan öykülerini ‘Ölü Yatırım’ ismini verdiği podcast serisinde anlatmaya başlıyor:
“Pandeminin birinci vakitleri, birinci taslaklarını hazırlayıp çöpe attığım podcaste, 2021 başında yine yürek edip başladım. Sesimi birinci olarak orada yakaladığımı düşünüyorum.”
İlişkilere, okul ve çalışma hayatına, yani hayata dair izlenim ve deneyimlerini edebiyat, müzik ve toplumsal bilimler literatüründen isimlere referanslarla zenginleştirdiği podcast yayınları ile, düşündüğünden çok daha fazla dinleyiciye ulaşıyor ve bu, onu kıssalar yazmaya tekrar motive ediyor.
Stand-up şovları yapmaya ise yaklaşık bir buçuk sene evvel bayan komedyenlerin öykü anlatıcılığından ilham alarak başlıyor:
“Stand-up’a başlamadan evvel stand up’ın yazılı kuralları var, muhakkak bir matematiği var, onun dışında hiçbir şey yapılmaz üzere geliyordu. Lakin sonra bayan komedyenleri izledim, onların kıssa anlatıcılığına dayanarak yaptıkları şovlar bana cüret verdi ve sahneye çıktım. Birinci sahne de çok hoş geçince kendimi bu meslek kısmının kollarına attım.”
‘GÜVENCESİZ BİR İŞ, NE KADAR SAHNEYE ÇIKARSAM O KADAR KAZANIYORUM’
Sadece stand-up yaparak geçinip geçinemediğini soruyoruz Dinç’e ve şu cevabı alıyoruz:
“Şu an hala kısmen yani yarı vakitli komedyenlik yapıyorum. Zira büsbütün beni geçindiren bir meslek değil şimdi. Teminatsız bir iş, ne kadar sahneye çıkarsam o kadar kazanıyorum. Baristalık yapmaya ve birtakım freelance işler yapmaya devam ediyorum bir yandan. Aslında hiç bu türlü hayal etmemiştim geleceğimi, daha stabil bir hayat sürerim diye düşünmüştüm.”
Çok ağır çalıştığı, bunaldığı özel bölüm günleriyle hikayeler yazarak baş eden, yazdıklarından biriyle de itibarlı hikaye ödüllerinden birini alan bir komedyen Leyla Ezgi Dinç’in, işinin güvencesizliğinden bahsettikten çabucak sonra şöyle devam ediyor kelamlarına:
“Ne kadar sıkışırsan o kadar kendin olma muhtaçlığı duyuyorsun. Ne kadar da kendin olma muhtaçlığı hissedersen o kadar üretesin geliyor.”
‘MUHALİFLİK BENCE GÜLDÜRÜNÜN EN SAĞLAM BENZİNLERİNDEN BİR TANESİ’
Mizah ve güldürü, temelde sembolik bir anlatım kullanıyor olmasının da tesiriyle tenkit ve muhalefet için sıklıkla başvurulan bir lisan. Stand-up’ın bu noktada nasıl konumlandığı hakkında şunları lisana getiriyor Leyla Ezgi Dinç:
“Misyonu olmasa da muhalifliği komedyenlikte pahalı görüyorum. Zira bir şeyler anlatıyorum ve yalnızca kendi adıma konuşmuyorum. Orada birilerinin ismine da konuşuyorum. Ben duyulmayan sesleri aktarmak istiyorum. Muhaliflik bence güldürünün en sağlam benzinlerinden bir tanesi. En temelinde bu bir kaygı anlatma sıkıntısı. Benim aracım burada güldürmek ve latife olsa da aslında en temelinde kendini tabir etme. Kendin üzere beşerlerle o an orada var olabilme, hala aslında güldürünün en saf tarifi benim için bu.”
‘KORKU BÜYÜDÜKÇE CÜRET DE BÜYÜYOR’
Bir evvelki jenerasyonun komedyenlerinin, daha büyük kitlelere ulaşabilmek için, sahnelerini kaydedip televizyon ve sinema ekranlarına taşıması üzere, bugünün komedyenleri de sahnelerinin tamamını ya da şovlarından birtakım kesitleri çeşitli toplumsal medya kanallarında paylaşıyor. Lakin, birçok vakit da bunu izleyiciler yapıyor. Üstelik komedyenin paylaşılacak olanı seçme talihi da olmuyor. Linç kültürünün böylesine yaygın olduğu ülkemizde, geçmişte bağlamından koparılarak paylaşılan şakaların komedyenlerin başına açtığı işleri de göz önünde bulundurarak, ‘linçlenmekten korkuyor musun’ diye soruyoruz Leyla Ezgi Dinç’e:
“İlk başladığım vakitlerde sahneye çok korkarak çıkıyordum. Çok çok gerçek bir şey, çok politik gerçek bir şey hatta, yani benim başıma bir şey gelir mi? Biri beni kayıt altına alır mı? Ben sahnede de yapacağım latifeden çok bunları düşünüyorum sonra. Tabi endişemi öbür komedyen arkadaşlarımla paylaştım. Özge Özel dedi ki, bu komedyenlerin sarılığı üzere, bir defa geçireceksin sen bunu sonra alışacaksın. Ben bunu duyduktan sonra biraz daha cesaretlendim. Politik latifeler yapmaya, tırnak içinde birilerine dokunabilecek latifeler yapmaya devam ettim. Tuhaf bir halde, dehşet büyüdükçe yürek de büyüyor.”
EMRE AYDIN: MÜELLİFLİK, PODCAST VE SAHNE…
Emre Aydın, Gazi Üniversitesi Siyaset Bilimi mezunu, tekrar tıpkı alanda yüksek lisansını tamamlıyor. Öğrenciliği boyunca amatör ruhla sürdürdüğü müellifliği, akademiden ayrılmasıyla birlikte profesyonel olarak sürdürüyor. Metin müellifliği, senaristlik ve editörlük yapıyor. Şu sıralar, komedyenliğin yanı sıra çok yakın gelecekte güldürü kulübü olarak da hizmet verecek olan bir sahaf-kafe işletiyor. Aydın stand-up’a başlama kıssasını şu formda anlatıyor:
“Beni hudut eden şeyleri biraz sarkastik, biraz mizahi, komik, bazen de hüzünlü bir biçimde hikayeleştirerek anlattığım ‘Birinci Tekil Şahıs’ isminde bir podcast yapıyordum. Rastgele bir beklentiyle başlamadığım, Spotify’a yükleyeceğim ve sonra unutacağım diye düşündüğüm podcast yayınlarım hiç beklemediğim biçimde bir listeye üst sıralardan girdi. Sanırım ikinci kısmın sonrasında, dinleyenlerden biri, Ankara’da bir yer sahibi, sahneye çıkmamı teklif etti.”
TOPLUMSAL BİR DERTLEŞME: AÇIK MİKROFON ETKİNLİKLERİ
Aydın ile yeni jenerasyonun stand-up’a olan ilgisi üzerine konuşuyoruz. Seyircilerin de sahneye çıkıp stand-up yapabildiği açık mikrofon etkinliklerinin yaygınlaşmasının da bunda tesirinin olduğunu söylüyor:
“Yani toplumsallaşmak için de yapanlar oluyor. Hani komedyen olma derdim yok fakat evet, anlatmayı seviyorum. Konuşmayı seviyorum, beşerler beni dinlesin, izlesin istiyorum kısmı da var. Yaşadığımız toplumda da kendini tabir etme alanları gün geçtikçe daralıyor. Ve seni anlayabileceğini düşündüğün birkaç kişinin önünde kendini anlatma isteği çok doğal geliyor bana.”
‘BAKMAKLA YÜKÜMLÜ OLDUĞUM BİR KEDİM VAR, GÖZALTINA ALINAMAM’
Politik atmosfer sanatsal üretimin içeriğini etkiliyor. Kelam konusu, mizahı merkezine alan bir anlatı biçimi olunca, derinleşen toplumsal çatışmaların ehemmiyeti artıyor. Emre Aydın, Türkiye’de son vakitlerde artan söz özgürlüğü kısıtlamalarının, stand-up üzerindeki tesirlerini şu halde kıymetlendiriyor:
“Stand-up’a olan ilginin artmasının, Türkiye’de artan politik baskının sonuçlarından biri olduğunu düşünüyorum; tıpkı bir vakitler Twitter’da gündemle ilgili sıkıntıları ironik ve alaycı bir lisanla eleştiren ve yorumlayan hesapların popülerleşmesi üzere. Konuşabildiğimiz çok fazla alan yok. Beşerler tüm bu baskıları latife üzerinden de olsa anlatmak istiyor.”
Artan baskı ve çatışmalar anlatılan öyküleri zenginleştiriyor, lakin öte yandan da anlatıcının daima biraz diken üstünde durmasına sebep oluyor. Aydın’a bu tedirginliğin otosansüre dönüşüp dönüşmediğini soruyoruz ve şu cevabı alıyoruz:
“Otosansür katiyetle var ve yapmak zorundasın, zira bakmakla yükümlü olduğum bir kedim var mesela; gözaltına alınamam ben. Yani tek başıma yaşıyorum ve ona mama vermem lazım. Günümüz Türkiye’sinde artık rastgele bir beşerle bile konuşurken otosansür yapıyorsun.”
SAMET KARADENİZ: BİRİNCİ SAHNEYE ÇIKIŞI ARKADAŞ HATIRINA
Samet Karadeniz, ODTÜ ideoloji mezunu; uzun yıllardır ağabeyiyle birlikte mizah, edebiyat ve müzik alanlarında koleksiyon yapıyor. Üniversitede hazırlık sınıfındayken, Ferhan Şensoy’un yapıtlarına ağırlaşıyor. Ferhan Şensoy’un edebiyat öğretmeni Tahir Alangu’nun ona “Günlük yaz, muharrir olacaksın” demesinden etkilenerek kendine, “Ben de günlük tutacağım, ben de muharrir olacağım diye” kelam veriyor. Yaşadığı olayları aşikâr bir kompozisyon içinde ve mizahi bir lisanla yazmasıyla stand-up hayatının birinci tohumları atılıyor. Birinci sahneye çıkışı ise arkadaş hatırına oluyor:
“2019 Aralık’ında, ODTÜ’den arkadaşım olan Deniz Göktaş, Ankara’daki birinci tek kişilik gösterisi için bir şeyler yazıp onun açılış komedyenliğini yapmamı istediğinde fişeklendi bu istek.”
BİR SAHNE, HEM MÜZİK, HEM STAND-UP
Ardından Ankara’da birkaç komedyen arkadaşıyla birbirlerini motive ederek ortak gösteriler düzenliyorlar ve kent şehir geziyorlar. Tıpkı vakitte müzisyen olan Karadeniz, üç başka kümede gitar çalıyor. Üniversite yıllarında ‘Boyalı Kuş’ ile başlayan müzik macerası, yakın vakitte yeni albümü çıkacak olan ‘Sinağrit Baba’ ve ünlü İngiliz progresif rock kümesi ‘Camel’ın müziklerini çalan ‘ARABALUBA’ ile eşzamanlı ilerliyor.
Uzun yıllar müzisyen olarak çıktığı sahnelere bir de stand-up ekleniyor. Stand-up üzere izleyiciyle bir kıssa üzerinden anlık tepkilerle bağ kurulan bir tıpta farklı sahnelerde farklı seyirci kitlelerinin performansını nasıl etkilediği üzerine konuşuyoruz:
“Bazı kitlelerde birtakım şakaların yapılamayacağı anlaşılıyor aslında fakat ne kadar ofansif ne kadar rahatsız edici bir içerik olsa da, seyirci ve komedyen ortasında karşılıklı örgü örer üzere bir paylaşım olduğu vakit o his seyirciye geçiyor. Ben olağan kendimi bu bahiste çok tecrübesiz görüyorum. Bu tespitlerimi, bu işi uzun yıllardır yapan arkadaşlarımı gözlemleyerek söylediğimi belirtmeliyim. Yani hiçbir biçimde o kitlenin hoşlanmayacağı latifeler yapan birisi seyirciye, o inancı verdiğinde apayrı bir paylaşım olabiliyor. Hatta seyircide bir dönüşüme sebep olabiliyor ki, stand-up’ın birazcık bir tesiri olacaksa seyirci tarafında, bu tip şeyler değerli üzere geliyor bana. Tanımadığın hayatlar yaşayan insanların ortasında çok inançta hissetmediğin bahislerde latife yaparkenki o suskunluğu evriltebiliyorsan, o sahiden hoş bir silah.”
‘MİZAH TAHAMMÜLÜMÜZÜ ARTTIRIYOR’
Çocukluk vakitlerinden beri manaya eforunun mizahla çok ilişkili olduğunu, o denli ki, lisede bir dersi öğrenme sürecini bile mizah üzerinden gerçekleştirdiğini belirten Samet Karadeniz, toplumsal olarak da mizahın bu türlü bir hafifletici yanının olduğundan bahsediyor:
“Tahammül sözü hamallıktan geliyor; yani bir şeyi taşırken o yükü hafifletmek gerekiyor. Şu anki gündemde ve iktisatta üstümüze gelen ve birçok insanın da canına mal olan bir sürü şey yaşıyoruz. Bu haberlerin hepsiyle birlikte yaşamak, çok büyük insani bir tarafımızı kaybettiğimizin göstergesi lakin bir halde yaşamaya devam etmek durumundayız. Bu yükümüzü hafifletme eğilimimiz oluyor ve mizah tahammülümüzü arttırıyor. Mizahı, delirmeye karşı bir cins direniş üzere düşünebiliriz.”
Yeni kuşak komedyenler, gerek kentin pek çok yerinde anlattıkları kıssalarla, gerek öteki üretim alanlarıyla kesişen şahsi kıssalarıyla, içinde yaratma dileği duyan herkese ilham oluyor. Ekonomik krizin, toplumsal çatışmaların, bilhassa genç nüfus ortasında yaygınlaşan ümitsizliğin hafiflediği, birbirimize anlatarak, birbirimizi dinleyerek ortaklığımızı pekiştirdiğimiz bir toplumsal paylaşım alanı oluyor stand-up gösterileri…
