Sinan Ünlüsoy
Günümüzden 5 bin yıl evvel yahut daha kesin bir lisanla konuşmak gerekirse MÖ Escort 3200 de o vakte kadar gelmiş geçmiş tüm yeniliklerin öncüsü Mezopotamya topraklarında yeni bir devranın başlangıcını müjdeleyen kimi değişimler gerçekleşir Arkeologların bu yıllarda yeni yeni kullanılmaya başlanan alet ve silah Bayan Escort üretiminde en çok aranan unsurundan yola çıkarak Tunç Çağı ismini verdikleri bu periyot MÖ 3000 1200 yıllarını kapsar Ancak biz bu yazımızda periyodun İlk Tunç Çağı olarak isimlendirilen başlangıç evresini Escort Bayan ve MÖ 2200 yılına gerçek yaşanan büyük bir kuraklık ile sona eren bin yıllık süreyi bahis edineceğiz Pekala Birinci Tunç Çağı na damga vuran değişimler neler ve yaşanan kuraklık periyodu bunları nasıl etkiledi
İlk Tunç Çağı nın başlangıcı Mezopotamya Mısır ve Hindistan üzere Doğu nun kadim coğrafyalarında birebir anda ortaya çıkmaya başlayan devlet örgütlenmeleri yazının ortaya çıkışı çok sınıflı toplum yapısı ve kentleşme ile kendisini gösterir Kelam konusu bölgelerin ortak özelliği Fırat Dicle Nil ve İndus üzere geçtikleri geniş ovaları taşkınlarla sulama özelliğine sahip ırmakların varlığıdır Bu ırmaklar taşkın devirlerinde bıraktıkları mineral ve organik taraftan varlıklı alüvyonlar sayesinde yüksek verimli ova tarımına uygun doğal ortamlar yarattı Birinci Tunç Çağı nın çabucak öncesinde MÖ 4 üncü binyıldan itibaren toprağın sabanla işlenmeye başlanması sulama kanallarının yaygınlaşması üzere yenilikler ziraî verimliliği giderek artırdı İnsan artık gereksinimi olanından fazlasını üretebiliyordu Kan bağına dayanan aşiret tipi örgütlenme usulü yavaş yavaş üretim fazlası artı kıymet çeşitli yollarla ele geçiren ve bunu kendi çıkarları için kullanmaya başlayan muhakkak bir azınlığın hâkim olduğu ismine devlet diyeceğimiz sömürüye dayanan bir politik örgütlenmeye evrilmeye başlamıştı Bu sistemde yöneticiler üretim fazlasını elde ediyor depoluyor ve üretenlere lakin ihtiyaçları kadarını geri veriyordu Kelam konusu yöneticiler edindikleri bu politik ayrıcalığı sistemli ordular kurarak bir yandan zorbalıkla öteki yandan da anıtsal dini ve kamusal yapılar inşa edip hayranlık uyandırarak muhafazayı başarıyorlardı Gelişen tarım üretimi daha fazla insanı besleyebilecek kapasiteye ulaştığından nüfus artışı da tetiklenmişti Artan nüfus yüzünden yerleşimler büyüyor kentleşiyordu
UZMAN SINIFLARIN ORTAYA ÇIKIŞI
Tabii erken devlet tipi örgütlenme usulünün doğuşunu ve kentleşmeyi yalnızca ziraî üretimle açıklamak hakikat olmaz Tekrar Birinci Tunç Çağı nın başında gerçekleşen bir dizi teknolojik gelişme yeni yeni oluşmaya başlayan kentlerde uzman sınıfların ortaya çıkmasına ve hasebiyle toplumun daha karmaşık bir yapıya bürünmesine yol açmıştı Hali hazırda MÖ 4 üncü binyılda bilhassa silah ve alet üretimi için ağırlaşan bakır üretimi ve işlenmesi tarım dışı uzmanların ortaya çıkmasına neden olmuştu Uzman madenciler ve zanaatkarlar
Bakır ile kalay madenlerinin alaşımı bir metal olan tunç bu devirde keşfedildi Bakırdan hem daha sağlam hem de daha keskin olan tunç bilhassa nizamlı ordularını oluşturan ve bölgelerini savaş yoluyla genişletmeye çalışan yöneticilerin ağır bir formda talep ettiği bir eser olmaya başladı Bakır evvelce ham olarak elde ediliyor ve şekillendiriliyordu Bakırı ergitip kalıplara dökerek istenilen formu verebilmenin keşfedilmesi ve bu yolla da öbür madenlerle alaşımının yapılması metal aletlerin üretiminde bir çığır açtı Artık bir yandan çok sayıda seri bir formda metal üretimi gerçekleştirilirken öteki yandan da üretimde çeşitlilik çoğalıyordu Tunçtan yapılma kazma ve orakların yanı sıra örs çekiç makas törpü ve eğe üzere aletler de üretilmeye başlanmıştı Alet üretimi hayli karmaşık bir hal almıştı Bu durum birçok alanda uzmanlık gerektiriyor ve öteki zanaat tekniklerinin de ortaya çıkmasına yol açıyordu Buna bağlı olarak Mezopotamya da seri bir halde çanak çömlek üretimini mümkün kılan çömlekçi çarkı keşfedildi ve kısa müddet içerisinde tüm komşu bölgelere yayıldı Velhasıl madenci ve metal ustalarına dülgerler çömlekçiler dokumacılar üzere farklı uzman meslek kümeleri eklendi
Özellikle metal üretimindeki çeşitlilik ve uzmanlaşma toplumun giderek daha karmaşık bir yapı almasını yazının bürokrasinin ve merkezi bir formda organize edilen bölgelerarası ticaret alakalarının de gelişmesine yol açtı Mezopotamya ve Mısır üzere merkezler bu yeni üretim usulünün gerekli kıldığı hammadde kaynaklarından hem mahrum hem de uzak bir pozisyondaydılar Giderek artan kentli nüfusun zanaatkârların ve saray yöneticilerinin en çok muhtaçlık duyduğu hammaddeler ortasında tunç üretimi için gerekli olan bakır ve kalay bulunmaktaydı Kıbrıs Anadolu ve Umman toprakları bakır altın ve gümüş açısından zenginken en yakın kalay kaynakları Afganistan ve Orta Asya da bulunmaktaydı Farklı bölgelerden sağlanan farklı kalitede hammaddelere olan ihtiyaç ticaretin ve değiş tokuş sisteminin niteliğini değiştirdi Artık daha organize bir formda işleyen ticaret bağları kar zarar maliyeti ve malın kalitesine nazaran belirlenmeye başlanmıştı Kolay toplumlarda gördüğümüz keyfe dayalı değiş tokuş düzeneklerinin yerini malın pahasının ve fiyatının belirlendiği bir ticaret sistemi almıştı Kimi metaller ve bilhassa gümüş standart değişim pahası piyasa değeri ve sermaye niteliği kazanmıştı Bu duruma yol açan etmen sırf yeni ortaya çıkan saray soylularının muhtaçlıkları değildi Zanaatkarlar harcadıkları emeğin şuuruna varıyor nitelik ve nicelik bakımından muadil eserlerle değiştirmek istiyorlardı Bu devirde Anadolu Kıbrıs ve Kafkas kökenli bakır Orta Asya dan elde edilen kalay ve Mezopotamya dokumaları eski dünyanın en ücra köşelerine yayıldı Böylece Mezopotamya ve Mısır üzere merkezler vaktin taşrası olarak nitelendirebileceğimiz Anadolu Kıbrıs Kafkaslar Girit Ege adaları üzere bölgelerle hem deniz hem kara yolu ile ağır bir ticaret bağı içerisine girdiler
Numrich et al Fig 12
Çeşitli bölgelerden gelen hammaddelerin ve eserlerin piyasa bedellerinin global manada belirlenmesi sayesinde misal malların üretim ve tüketimi birbirlerinden çok farklı uzak coğrafyalara yayılmıştır Bu durum kendisini en açık formda yönetici soylular ortasında değiş tokuşu yapılan ve ticareti doruk noktasına ulaşan periyodun itibar objelerinin dağılımında gösterir Birinci Tunç Çağı nın başlarında taşrada eşitlikçi bir toplum yapısı hakimken MÖ 2500 lerden itibaren durum değişir Kolay tek tip mimari sisteme sahip küçük çaplı yerleşimler yerini etrafları güçlü surlarla çevrili merkezinde başkalarından çok daha büyük yapıların yer aldığı yerleşmelere bırakır Bunlar Mezopotamya dakiler üzere kentsel boyutlarda değildir Lakin mimaride ve ele geçen arkeolojik buluntularda artık keskin bir toplumsal eşitsizliğin varlığı açıkça gözlemlenmektedir Yerleşme içinde seçkin bir sınıfın daha büyük konutlarda yaşadığı bir kale ve halkın geri kalanının yaşadığı aşağı yerleşmeler ortaya çıkar Aşikâr ki milletlerarası ticaretin denetimini ele geçiren birtakım şahıslar bu sayede politik gücü elde ederek kendilerini toplum içerisinde daha ayrıcalıklı bir pozisyona getirmeye başarmışlardır
Türkiye de bu tıp yerleşimlere en hoş örnek Troya nın II yapı katıdır Burada yönetici sınıfa ilişkin yapılarda çok sayıda altın gümüş ve tunçtan yapılma Mezopotamya Mısır Kafkasya kökenli yüksek kaliteli itibar objeleri ele geçmiştir Hem stilistik hem de hammadde açısından neredeyse tıpatıp emsal objeler Orta Anadolu da bulunan Kültepe Eskiyapar Alaca Höyük Horoztepe üzere Troya II periyodu ile çağdaş yerleşmelerde de bulunmuştur Bu yerleşmelerin en kıymetli özelliği Anadolu nun varlıklı bakır gümüş ve altın kaynaklarına olan yakınlıklarıdır
Çok yakın bir vakitte Alman ve Avusturyalı bilim insanları tarafından Troya ile Kuzey Ege de yer alan Limni adasındaki Poliochni yerleşmesinde ele geçen altın eserler üzerinde izotop tahlilleri yapıldı Görüldü ki bu eserler Mezopotamya da bulunan Ur Irak ve Ebla Suriye yerleşmelerinden bilinen seçkin sınıflara ilişkin mezarlarda açığa çıkarılan altın eserler ile tıpatıp tıpkı kaynaktan geliyor Bunun da ötesinde yapıtların üretim teknolojisi üzerinde yapılan stilistik tahliller bunların tek bir atölyede seri bir formda üretildiklerini gösteriyor Bulgaristan Gürcistan ve Ermenistan da bulunan eserler üzerinde ileride yapılacak birtakım tahlillerin de benzeri sonuçlar vereceği düşünülmekte
KURAKLIK DEVRİ VE BİRİNCİ TUNÇ ÇAĞI’NIN ÇÖKÜŞÜ
Tüm bu datalar Birinci Tunç Çağı dünyasının ulaştığı globalliğin boyutlarını göz önüne sermektedir Ama MÖ 2500 lerde ortaya çıkmaya başlayan bu durum çok uzun sürmeyecek ve tam doruk noktasına ulaştığında yaklaşık MÖ 2200 de ani bir çöküşe uğrayacaktır Tam da bu tarihte Sümer kent devletlerini yıktıktan sonra savaş yolu ile yürüttükleri acımasız ve yayılmacı siyaset ile Mezopotamya nın birinci imparatorluğunu kuran Akadlar büyük bir yıkıma uğrarlar Neredeyse tüm Akad kentleri terk edilir Mısır daki o ünlü piramitleri inşa eden eski krallık hanedanlığının da akıbeti emsal olur Eski Mısır kaynakları bu devirde yağış azlığı nedeniyle Nil Nehri nin suyunun azalmasından ve sonuçta meydana gelen vahim boyutlarda bir kıtlıktan bahseder Teknoloji sanat ve mimari üzere alanlarda Mezopotamya ve Mısır daki çağdaşlarından hiçbir halde geri kalmayan İndus Vadisi Harappa Uygarlığı da tekrar bu periyotta ani bir biçimde siyasi ve ekonomik bakımdan büsbütün çöker Kelam konusu çöküş yalnızca merkezi uygarlıklarla kalmaz Troya da seçkinlerin yaşadığı kale yerleşimi çok büyük bir yangın sonucu
tamamen yıkılır Yangın öylesine ani büyük ve tesirlidir ki seçkinler yıllardır biriktirdikleri altın ve öteki pahalı unsurlardan yapılma hazinelerini yanlarına alamadan kenti terk ederler Kelam konusu hazineler binlerce yıl sonra Alman kaşif Schliemann tarafından Troya nın yıkıntıları ortasından çıkartılacak ve dünyanın çeşitli kentlerindeki müzelere dağılacaktır
Benzer yangın ve yıkımlar Troya ile çağdaş Anadolu Kıbrıs ve Yunanistan daki küçük çaplı yerleşmelerde gözlemlenmiştir Buralara gelen tüm Mezopotamya Mısır ve Orta Asya kökenli malların akışı ansızın kesintiye uğrar Troya daki kalenin içinde yer alan seçkinlere ilişkin anıtsal yapıların yerini epey süratli ve özensiz bir biçimde inşa edilmiş küçük yapılar alır Artık kale içinde az sayıda belirli bir seçkin sınıf değil çok daha berbat şartlarda yaşayan kalabalık bir insan topluluğu bulunmaktadır
Arkeologlar uzun yıllardır çok açık bir biçimde kendisini gösteren bu ani global çöküşün nedenleri üzerine baş yormaktadır Son 30 yıl içerisinde eski iklim ve etraf şartlarını anlamaya yönelik çok sayıda bilimsel araştırma gerçekleştirilmiştir Bu araştırmalar sonucunda dünyanın çeşitli bölgelerinde bulunan mağara göl buzul ve deniz çökeltileri ile yaşlı ağaç halkalarından elde edilen bilgiler MÖ 2200 de yağışlarda kısa periyodik ama ani bir azalmanın yol açtığı kuraklık periyoduna işaret eder Kuraklık devrinin ise ne kadar sürdüğü tam olarak bilinmemektedir Kısa mühletten kasıt 3 ila 10 yıl ortası olabilir ve her yerde tıpkı şiddette gerçekleşmemiştir Yeniden de yaşanan bu kuraklık Mısır Mezopotamya ve Hindistan üzere ırmaklardan beslenen tarım ile büyük çaplı nüfuslarını beslemek zorunda olan uygarlıkları derinden sarsmıştır
Peki yaşanan bu kuraklık güçlü ordulara silahlara son derece aktif bir hiyerarşik idare sistemine uzman zanaatkârlara ve organize bir global ticaret ağına sahip uygarlıkların çöküşünü açıklamada tek başına kâfi midir Akad İmparatorluğu bu devirde 30 bin kilometre karelik bir alana yayılan ve bu alan içerisinde ordularını son derece aktif bir biçimde mobilize edebilirken hem de yüzyılı aşkın bir süre son yılların moda tabiriyle sürdürülebilir bir sistem yaratabilmişken nasıl oldu da bu kadar kısa bir mühlet içerisinde ansızın çöküverdi Bu soruyu yanıtlayabilmemiz için biraz da toplumsal bilimlerden yardım almamız gerekiyor
Bu alanda yapılan uzun vadeli tarihî tahliller bilhassa zorbalık savaş sömürü ve eşitsizliğe dayalı sistemlerin ne kadar güçlü görünürlerse görünsünler aslında hayli kırılgan bir yapıya sahip olduklarını gösterir Gerek iklimsel gerek öbür etmenler olsun kriz periyotlarında bilhassa merkezin taşraya taşranın da merkeze orantısız bir formda bağlı olduğu durumlarda gerçekleşen en ufak bir aksaklık tüm sistemin çökmesine yol açar Değişen iklim kaideleri bölgesini genişletmek isteyen küçük çaplı zorba lokal bir yöneticinin hırsından kaynaklı mahallî bir çatışma yahut rekabete dayalı iç huzursuzluklar sistemin işleyişini apansız bozan derin yaralar açabilir Bu her şartta büyük meselelere neden olur Hakikaten Birinci Tunç Çağı global dünyası da kısa periyodik de olsa yaşanan kuraklık sonucunda çöküşe uğramıştır Merkezin çökmesi taşrayı da etkilemiş burada bulunanlar artık ellerindeki kısıtlı mallarla ticaret yapmak yerine onlara sahip olmak hedefiyle kitlesel göç hareketlerine yönelmiş olabilirler Hakikaten emsal bir çöküş kıssası yaklaşık bin yıl sonra MÖ 1200 de gerçekleşen kitlesel göç hareketleri sonucunda Son Tunç Çağı uygarlıklarının yok olmasına yol açacaktır Bu devirde Ege de güçlü bir uygarlık kuran Mikenler Anadolu da Hititler ve Mısır Uygarlığı denizden ve karadan gelen muhtemelen açlıktan kendilerine yeni yerler bulmaya çalışan yığınlar altında ezilirler Geç Tunç Çağı da tıpkı birincisinde olduğu üzere zorbaların savaşların ve eşitsizliğin çağıdır Günümüzde yaşanan ani iklim değişikliği de emsal göç dalgalarına ve çatışmalara neden olmaktadır Yoksa tarih tekerrürden mi ibarettir
Yaşar Üniversitesi Turizm Rehberliği Kısmı Doç Dr
