Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan Meclis’in açılışında da yeni bir anayasaya muhtaçlık duyulduğunu lisana getirdi. Nasıl bir anayasa istediğini de tanım etti. Birkaç cümle ile tanım ettiği anayasaya itiraz etmek mümkün değil. Lakin tanım ettiği anayasa ile Türkiye’deki uygulamalar pek örtüşür nitelikte değil.
AK Parti hükümetleri devrinde anayasa çalışmalarına katılan Prof. Fazıl Hüsnü Fazilet de birebir kanaatte. Erdem’e nazaran yeni bir anayasa yazılırken, en başta her kesitten insanın kendisini özgürce tabir edebileceği bir ortamın oluşturulması gerekiyor.
Erdem ile yeni bir anayasa üzerine konuştuğumuz gün ise gazeteci Ayşenur Arslan gözaltına alındı. Yeni bir anayasa hazırlarken öngörülen yol paklığı kuşkusuz bu uygulama değildi. Erdem’le söyleşiye Arslan’ın gözaltına alınması olayıyla başladık ve yeni bir anayasa hazırlama sürecindeki mümkün ıstırapları, diğer ülkelerin anayasa yazma tecrübelerini konuştuk.
Türkiye toplumunun bugüne kadar bir anayasa hazırlayamadığına dikkat çeken Fazilet, söyleşinin sonunda, “Helva yapabilmemiz için un var, şeker var, yağ var. Eksik olan, bunu yapacak bir iradenin varlığıdır” dedi.
‘ANAYASAYA YÖNELİK ABARTILI BİR YAKLAŞIM MEVCUT’
‘Yeni bir anayasa yazılacak’ derken gazeteci Ayşenur Arslan gözaltına alındı. Arslan, Halk TV’de yaptığı programda kanılarını söz ettiği için gözaltında. Tam da daha özgürlükçü, insan haklarından, söz özgürlüğünden yana bir anayasa lisana getirilirken bu türlü bir durumu nasıl karşılamak lazım?
Hiç elbet anayasa üretiminin, daha doğrusu yeni bir anayasa yapmanın gerektirdiği iklime uymayan davranışlar bunlar. Anayasalar, daima söylenir, toplumsal kontrat metinleridir. Toplumun olabildiğince geniş ve farklı kesitlerini kapsayan, kuşatan bir hukuksal metin olması istenir. Zira anayasalar, toplumların mukadderatlarını belirlemede tesirli olan kıymetli türel ve siyasi metinlerdir. Salt türel metinler değil, birebir vakitte siyasi metinlerdir. Hiç elbet hukuksal olan her şey politiktir tıpkı vakitte. Anayasalar, devletin temel yapısını ve işleyişini düzenlerler. Hak ve özgürlükleri teminat altına alırlar. Bu iki fonksiyona ek olarak, kimi anayasalar, ayrıyeten anayasayı yapan ya da yazan halkın/ulusun tarifini yaparlar ve kimlik sıkıntılarına ait düzenlemelere yer verirler. Hasebiyle her üç açıdan da anayasalar kıymetli metinlerdir. Bugünümüzü, geleceğimizi, yaşantımızı, hayatın her alanını etkileme potansiyeline sahip siyasi, türel metinlerdir.
Ama natürel bunu da, yani anayasanın ehemmiyetini de çok fazla abartmamak gerekiyor. Maalesef Türkiye toplumunda ve siyasetinde anayasaya yönelik abartılı bir yaklaşım mevcut. Adeta bir anayasa fetişizmi ya da romantizmi yaşanıyor. Böylesi bir algı ve yaklaşım gerçek olmadığı üzere, tehlikelidir de. O nedenle anayasaya yönelik değerlendirmelerde bu çeşit algı ve yaklaşımlardan uzak durmak gerekir.
Abartmamak kaydıyla, anayasalar değerli siyasi evraklardır. Anayasaların içerikleri kadar imal süreçleri de kıymetlidir. Sayın Cumhurbaşkanı, meclis lideri, mevcut iktidarın bütün aktörleri yeni bir anayasa talebinde bulunuyorlar. Ve bu anayasanın kapsayıcı ve kuşatıcı olması gerekliliğini de tabir ediyorlar. Şayet bu niteliklere sahip bir anayasa yapılacaksa evvel toplumsal ve siyasal iklimin, yeni bir anayasa yapmanın gerektirdiği bir iklim haline getirilmesi gerekiyor.
Yeni bir anayasanın üretim sürecinde, mesela Ayşenur Arslan gözaltında alınmamalıydı.
Tabii, elbet.
Gazeteci arkadaşlarımız Sedat Yılmaz’ın, Dicle Müftüoğlu’nun, Abdurrahman Gök’ün mahpusta olmaması gerekiyor. Seyahat davasına ait Yargıtay’ın verdiği karar da var.
Yargıtay’ın Seyahat davasıyla ilgili vermiş olduğu karar, yani bu tip kararların verildiği bir ortamda hakikaten Cumhurbaşkanı’nın söz ettiği birinci sınıf demokrasi, birinci sınıf özgürlükler, birinci sınıf iktisadın tamamlayıcısı olacak birinci sınıf bir anayasa yapılması mümkün değildir. Cumhurbaşkanı, 85 milyonu kapsayan ve 85 milyonun ‘işte bu benim anayasamdır’ diyebileceği bir anayasa taahhüdünde bulunuyor. Artık bu kelam hoş bir kelam, sahiden hoş bir kelam. Lakin bu kelamın altının doldurulması gerekiyor.
Bu kelamın altı nasıl doldurulur?
Güven artıcı adımların atılması gerekiyor. Yani yol paklığı yapılması gerekiyor. Toplumsal ve siyasal iklimin anayasa üretimine müsait hale getirilmesi için mevcut iktidarın bizim güvenebileceğimiz bir ortamı hazırlaması gerekiyor.
‘ÖZGÜRLÜKLERİN ÖNÜNDEKİ MANİLER KALDIRILMALI’
Yol temizliğinden kasıt nedir? Mevcut iktidarın ne yapması gerekiyor?
‘Anayasa, temel bir hukuksal siyasi metindir’ dedik. Bir defa anayasanın tartışılması gerekiyor. Biz bunu 2011-13 tecrübesinden hatırlıyoruz. Çabucak her sorun tartışıldı. Hiçbir sınırlamaya tabi tutulmaksızın tartışıldı. Hasebiyle bütün toplumsal aktörlerin, bütün siyasal aktörlerin katılacağı, kendisini tabir edeceği, rastgele bir endişeye kapılmaksızın sürecin içerisinde kendisini bulacağı bir vasatın yaratılması gerekiyor. Bunun için başta söz özgürlüğü ve basın özgürlüğü olmak üzere bütün hak ve özgürlüklerin çok rahatlıkla, rastgele bir endişeye kapılmaksızın kullanılabileceği bir ortamın hazırlanması gerekiyor. Bu yalnızca yasal değişikliklerle olabilecek bir şey değil. Biz bunu geçmişte de vakit zaman yaşadık. Anayasa değişikliği yapıyoruz, kanunları değiştiriyoruz, yönetmelikleri değiştiriyoruz fakat buna paralel idari pratik değişmiyor. Hasebiyle bir taraftan başta söz ve basın özgürlüğü olmak üzere bütün hak ve özgürlüklerin önündeki hukukî pürüzlerin kaldırılması, öteki taraftan da kamu idaresinin buna paralel bir hal ve hareketlilik içerisinde bulunması gerekiyor. Yani idari pratiğin de türel düzenlemelere paralel işlemesi gerekiyor.
Mevcut durumda bu türlü bir ortam var mı? Özgürlüklerin önünün açılacağına dair bir işaret var mı?
Hiç elbet yok. Ancak olmasını umuyoruz, ümit ediyoruz. Meclis lideri yarın öbür gün siyasi partileri tek tek ziyaret etmeye başlayacak. Ümit ediyoruz ki bu süreç istenilen ortamın yaratılmasına hizmet eder.
‘İKTİDAR TEK BİR ELDE TOPLANDI’
Birçok defa anayasada değişiklikler yapıldı. Bunlar olumlu niteliktedir tahminen lakin yeni bir anayasa yapılamadı.
Türkiye’de çabucak her kesim, herkesi kapsayan ve kuşatan bir anayasanın yapılmasını istediğini söylüyor. Siyasi partilerin değerli bir kısmı demokratik ve özgürlükçü bir anayasanın yapılmasından yana bir hal içerisinde gözüküyor.
2017’ye kadar mevcut anayasada hayli bir değişiklik yapıldı ve yapılan değişikliklerin çabucak hepsi olumlu nitelikteydi. 2017 anayasa değişikliğiyle birlikte iktidarın işleyiş şemasında kıymetli değişiklikler yapıldı ve iktidarın tek bir elde toplanması öngörüldü. Münasebetiyle 2017 Anayasası aslında 1982 Anayasası’nda geriye gidişi tabir eden bir anayasa değişikliği oldu. Lakin ondan evvelki değişiklikler, 1982 Anayasasının genetik kodunda var olan devletçi, otoriter, merkeziyetçi, tekçi ve vesayetçi özellikleri tümden ortadan kaldırmasa da kıymetli ölçüde tasfiye etti, yumuşattı. Fakat hâlâ genetik kodunda yer alan olumsuz özelliklerin izleri anayasada mevcut. 1982 Anayasası’nın genetik kodlarında var olan negatif tortuların temizlenmesi ismine olsa yeni bir anayasa yapmak uygun olur. Hiçbir şey olmasa dahi, Türkiye toplumunun kendi rüştünü ispat etmesi ismine da yeni bir anayasa yapmak gerekiyor. Zira Türkiye toplumu 1876’dan 1982’ye kadar -olağanüstü devrin eseri, süreksiz ve kısa ömürlü olan 1921 Anayasası hariç- demokratik sistemlerle bir türlü kendi anayasasını yapamadı. Anayasalar daima üstten aşağıya sistemlerle, demokratik temsiliyeti olmayan konsey ya da meclisler eliyle yapıldı.
Yani yeni anayasa talebi yeni değil, geçmişten beri süregelen bir talep. 1982 Anayasası yürürlüğe girdiği günden itibaren bu talep dillendiriliyor. Fakat bir türlü yeni anayasa yapılamıyor.
Neden yapılamıyor?
Yürürlükteki anayasa 23 kere değiştirildi ve bu değişikliklerden 19’u yürürlüğe girdi. 177 unsurdan ibaret olan anayasanın, şahsen tek tek saydım, 56’sı dışındaki bütün unsurlarda değişiklik yapılmış. Fakat bir türlü yenilenemedi. İki kere yenilenme teşebbüsü oldu. Birinde, 2007 yılında AK Parti hükümetinin bir teşebbüsü oldu. Benim de içinde bulunduğum bir akademisyenler heyeti tarafından yeni bir anayasa taslağı hazırlandı fakat bu taslak, AK Parti tarafından kabullenilmedi ya da kabullenemedi. Bilemiyoruz art planını. Sonuçta o taslak hayata geçirilemedi, rafa kaldırıldı.
Bir de 2011-13 ortasında meclis liderinin teşebbüsü ile parlamentoda temsil edilen dört siyasi partinin eşit temsili temeline dayalı bir Anayasa Uzlaşma Komitesi kuruldu. Bu Anayasa Uzlaşma Komisyonu’nun nasıl çalışacağına dair bir yönetmelik de hazırlandı. Ve yaklaşık 2,5 yıl devam etti bu kurulun çalışmaları. Çok da âlâ çalışmalar yapıldı. Ortam da buna müsaitti. Çabucak her şeyin konuşulduğu, tartışıldığı, bütün aktörlerin kendi taleplerini rahatlıkla lisana getirebildiği, en karşıt görüşlerin dahi kendisini söz edebildiği bir toplumsal ve siyasal vasat yaratıldı o devir. Lakin bir uzlaşmaya varılamadı. Yalnızca 59 husus üzerinde uzlaşmaya varıldı, öteki hususlar üzerinde uzlaşmaya varılamadı. Ve o süreç de akamete uğradı. Yani yeni bir anayasa yapılamadı.
‘1921 ANAYASASI ÖZERKLİK ÖNGÖRÜYORDU’
Buradan şöyle bir soru çıkarmamız mümkün. Yeni bir anayasa için teşebbüsler oluyor da bu teşebbüsler nerede tıkanıyor?
Doğrusu bizim anayasa geleneğimize baktığımızda da yok bu türlü bir şey. Bugüne kadar 1876 tarihli Kanun-i Aslı, 1924 Anayasası, 1961 ve 1982 anayasalarının hiçbiri toplumun özgür irade ve inisiyatif ile yapılmış anayasalar değil. 1876’daki anayasa, padişahın oluşturduğu bir komite marifetiyle hazırlanıyor ve padişahın tek taraflı irade beyanıyla yürürlüğe konuluyor.
1924 Anayasası, tümüyle tek kişi tarafından belirlenmiş isimlerden oluşan bir meclis tarafından yapıldı. Demokratik temsiliyeti yok. Tamam, bir seçim yapıldı, lakin bu seçim demokratik bir seçim değildi.
1961 ve 1982 anayasaları, askeri darbe sonrasında yapılan anayasalar. Her ne kadar 1961 Anayasası 1982’ye oranla az da olsa demokratik temsiliyete yer vermiş olsa da nihayetinde her ikisi de aşağıdan üste bir yolla, iştirakçi bir yöntemle ve özgür bir ortamda yapılıp oylanmadı.
Osmanlı-Türkiye anayasaları içerisinde tek bir istisna var, o da 1921 Anayasası’dır. Az-çok demokratik ve sosyolojik temsiliyetin var olduğu bir Meclis tarafından yapılmış, kendisi kısa, ömrü kısa olan bir geçiş periyodu anayasasıdır. Savaş şartlarının eseri olan konjonktürel bir anayasadır. 1921 Anayasası, ulusal gayretin verildiği bir devirde, toplumun farklı kesitlerinin, bilhassa de Kürtlerin takviyesini kazanabilmek emeliyle ulusal çabayı yürüten öncü takımın taktiksel olarak yürürlüğe koyduğu bir anayasadır.
Kürtler 1921 Anayasası’nı artık de savunuyor.
Evet o denli. Keşke tıpkı mantıkla yeni bir anayasa yapılsa. Dikkat edin, bu anayasa toplam 24 husustan oluşuyor ve bu 24 unsurdan 14’ü özerkliğe ayrılmış. Düşünebiliyor musunuz, Türkiye tarihinde görülmemiş bir şey: Özerkliği öneren bir anayasa.
Kürtlerin takviyesini alabilmek için bu özerklik öngörüldü ve bu özerklik hiçbir vakit hayata geçirilmedi. 1924 Anayasası’yla tümüyle bunlara son verildi. En azından teorik seviyede ve kağıt üzerinde de olsa var olan özerkliğe son verilmiş oldu.
Kısacası biz yeni bir anayasa yapamıyoruz. Daha evvelki anayasaları da biz toplum olarak yapamadık, artık de yeni bir anayasa yapamıyoruz. 1982 Anayasası yürürlüğe girdikten sonra iki sefer önemli bir yeni anayasa yapma teşebbüsü oldu fakat maalesef her ikisi de başarısızlıkla sonuçlandı.
‘BÖLÜNME SINIRLARI VARLIĞINI KORUYOR’
‘Her kesim talep ediyor ancak yeni anayasa yapamıyoruz’ diyorsunuz.
Evet.
Cumhuriyet 100 yılını tamamlıyor. 100 yılda sivil bir anayasanın yapılmasının önündeki temel mahzurlar nelerdir?
Bence en temel sebep şudur: Cumhuriyetin dar bir Kemalist takım tarafından kurulmasıdır. 24 Anayasası da bu kesim tarafından yapıldı. 24 Anayasası’nın imalinde ve yeni cumhuriyetin inşasında sosyalistler dışlandı, Kürtler dışlandı, Aleviler dışlandı, liberaller dışlandı, dindar muhafazakarlar dışlandı. Münasebetiyle kapsayıcı ve kuşatıcı bir cumhuriyet olmadı.
Şimdiki kırılganlığı yüksek fay sınırlarımızın temelleri, kıymetli ölçüde o periyodun eseri. O periyottan bugüne derin bir kutuplaşma, derin bir bölünme var. Bugün de varlığını derinden hissettiğimiz bölünme sınırları varlığını koruyor. Türk-Kürt, Sünni-Alevi, dindar, muhafazakâr-lâik, çağdaş fay çizgileri ekseninde bir bölünme mevcut. Bu bölünme tıpkı vakitte siyasallaşmış bir durumda. Siyasallaşmış bu bölünme eksenleri ortasında çatışma yaşanıyor. Derinden bölünmüş toplumların üç temel özelliği de mevcut. Bu manada Türkiye toplumu, derinden bölünmüş bir toplumdur.
‘TOPLUMSAL VE SİYASAL BÖLÜNME GİDERİLMELİ’
Nedir bu derinden bölünmüş toplum?
Toplumun sosyo-kültürel aidiyetler ekseninde bölündüğü, ayrıştığı, bu bölünmenin ayrışmanın birebir vakitte siyasallaştığı, siyasallaşan bu bölünmenin çatışmaya dönüştüğü bir toplumdur. Artık bizde toplumsal bölünme ile siyasal bölünme de örtüşüyor. Buna bağlı olarak seçimler değerli ölçüde bir nüfus sayımı fonksiyonu görüyor. Ne kadar Alevi var, ne kadar Kürt var, ne kadar Sünni var, ne kadar dindar var; aşağı üst seçimlerde bunlar ortaya çıkıyor. Bu bölünmüşlük sorunu çözülmeden Türkiye’ye gerçek manada bir demokrasiyi, özgürlükçü, hukukun üstünlüğüne ve insan haklarına dayalı bir siyasi rejimi tesis etmek mümkün olmadığı üzere geniş uzlaşı temelinde yeni bir anayasa yapmak da mümkün değil.
Bunlar uzlaşmaz çelişkiler mi?
Öyle tanımlanıyor. Siyaset de bu farklılaşmayı, bölünmeyi daha da derinleştiriyor. Kendi tabanını tahkim etmek için siyasi partiler kutuplaştırıcı bir telaffuz kullanıyor. Bilhassa de iktidar sahipleri. Bunu tek bir kesim için söylemiyoruz, her kesim için geçerli bir tespit. Her gelen iktidar bu lisanı ve siyaseti denedi. Hasebiyle kimse günahsız değil. Bu manada bir özeleştiri vermek gerekirse, bunu herkesin ve her bölümün yapması gerekiyor. Alışılmış ki birinci başta iktidarın yapması gerekir. Bir kez bu toplumsal kutuplaşmanın, münasebetiyle onun bir uzantısı olan siyasal kutuplaşmanın giderilmesi gerekiyor ki, herkesin sahipleneceği geniş uzlaşı temelinde bir anayasa ortaya çıkabilsin.
‘YENİ ANAYASA İÇİN ÇOĞULCULUK SAĞLANMALI’
Giderek derinleştiğini hissettiğimiz, yaşadığımız bu kutuplaşma nasıl giderilir? Öte yandan ‘yeni anayasa’ diyoruz lakin anayasa bu kutuplaşma sıkıntısını tek başına çözebilir mı?
Hiç elbet değil. Anayasalar toplumsal meselelerin tahlilinde ya da çözümsüzlüğündeki parametrelerden sırf biridir. Kıymetli bir parametredir fakat tek başına belirleyici değildir. Anayasalar toplumsal sıkıntıların tahlilinde kullanılan sihirli formüller ya da reçeteler değildir. Asla değildir.
Ayrıca söz etmek gerekir ki, en az anayasanın aslı kadar anayasanın uygulanması kıymetli. İstediğiniz kadar eksiksiz bir anayasa yapın, uygulanmadığı surece hiçbir manası ve bedeli yoktur bu türlü bir anayasanın. Hakikaten, bilhassa son yıllarda artan bir halde mevcut iktidarın yürürlükteki anayasaya uymadığı, onun gereklerini yerine getirmediği görünüyor.
Anayasanın imal süreci de en az içeriği kadar kıymetlidir. Esasen üretim sürecinde, siz nasıl bir anayasa yapacağınızı da ortaya koyuyorsunuz. Şayet herkesi kapsayan, kuşatan, geniş tabanlı bir uzlaşı temelinde bir anayasa yapmak istiyorsanız, katılımcılığı ve çoğulculuğu temel almalısınız. Ayrıyeten ortamı da buna uygun hale getirmeniz lazım. Şayet bu gereklere dikkat etmiyorsanız, demek ki bu türlü bir niyetiniz yoktur.
Mesela 2011-2013 ortasında bir süreç yaşandı ve bu süreçte geniş uzlaşı temelinde yeni bir anayasa yapmanın gereklerine kıymetli ölçüde uyuldu. Yüzde 90’ların üzerinde temsil gücüne sahip bir meclis kendisini yetkili görerek yeni bir anayasa yapma işine koyuldu. Demokratik temsiliyeti yüksek olan bu mecliste, toplumun belirli başlı kısımlarının siyasi uzantısı olan siyasi partiler mevcuttu. Bu siyasi partilerin eşit seviyede temsil edildiği bir Anayasa Uzlaşma Komitesi oluşturuldu ve oybirliği temeline dayalı bir çalışma tekniği kabul edildi. Ayrıyeten, herkesin ve her kısmın kendisini tabir edeceği bir vasat sağlandı. Sivil toplum örgütlerinden, meslek odalarına, siyasi partilerden üniversitelere varıncaya kadar herkes ve her kurum yeni anayasaya dair görüşlerini paylaştı. Anayasa Uzlaşma Kurulu şahsen bu teklifleri dinledi. Bunlar çok kıymetli adımlardı. Bu adımlar devam ettirilseydi kutuplaşma da yumuşatılmış olurdu. Lakin maalesef bu süreç devam ettirilmedi.
Kutuplaşmanın yumuşatılması için kim, ne yapmalı?
Yeni bir anayasa üretiminin önündeki en kıymetli pürüz olan kutuplaşmış toplum yapısının yumuşatılmasında, karşılıklı dehşet ve güvensizliğin giderilmesinde herkese ve her kesite misyon düşer. Lakin asıl vazife iktidara aittir. Zira güç, kuvvet iktidarın elinde. Kanun yapma da kararname çıkarma da bunları uygulama da iktidarın inisiyatifinde. Münasebetiyle şayet iktidar sahipleri tabir ettikleri niteliklere sahip yeni bir anayasa yapmak istiyorsa, toplumsal ve siyasal kutuplaşmayı giderici, ortamı yumuşatıcı ve itimat artırıcı adımlar atmak zorundadır. Ancak bunu görmüyoruz. İktidar kendi tabanını tahkim etme ismine tam aykırısı istikamette bir lisan kullanıyor, bir siyaset izliyor. Hasebiyle kutuplaşma kemikleşiyor. Kutuplaşma kemikleşince bizim kadim sıkıntıları çözebilmemiz ve toplumsal mutabakat temelinde yeni bir anayasa yapmamız da bir türlü mümkün olamıyor. Türkiye toplumundaki bu bölünmüşlük hali devam ettiği surece, klasik formüllerle yeni bir anayasa yapmamız mümkün gözükmüyor. Hasebiyle farklı bir anayasa imal sistemi üzerine baş yorabiliriz. Bizim üzere bölünmüş toplumlar için önerilen farklı bir prosedür üzerinde çalışmamızın gerçek olabileceği kanaatindeyim.
Nedir bu metot?
Derinden bölünmüş toplumlarda genel uzlaşı temelinde yeni bir anayasa yapmanın zahmetleri karşısında Hanna Lerner isimli bir İsrailli siyaset bilimci tarafından önerilen bir modeldir. Ona nazaran, bildik demokratik sistemlerle bu çeşit toplumlarda anayasa yapabilmek mümkün değildir. İster kurucu meclis, ister olağan meclis ve isterse meclisler tarafından hazırlanan anayasanın referanduma sunulması prosedürü ya da farklı orta modeller kabul edilsin, her halükârda anayasa üretim süreci taraflarca devrimci bir an olarak kabul edileceğinden, bu şüreç toplumdaki bölünmeleri daha da derinleştirici bir tesir yaratabilir. O nedenle bu formülleri bir tarafa bırakıp ‘Aşamalı Anayasa Üretim Yöntemi’ olarak isimlendirdiği tekniğin daha yanlışsız bir seçenek olduğunu savunur.
Bu metot, temel itibariyle çatışmayı tedbire ve erteleme stratejisinin kesimi olarak önerilen bir metottur. Buna nazaran bölünmeye ve çatışmaya yol açan temel tartışmalı sorun alanlarına ait, yapılacak yeni anayasada kesin ve açık kararlara yer vermekten kaçınılmalıdır. Bunun yerine bilinmeyen, muğlak ya da çelişkili kararlara yer verilmeli. Ya da bu tıp netameli bahislere hiç yer vermeden bu sıkıntıların tahlili olağan yasama süreçlerine bırakılmalı. Yani vakit içerisinde kutuplaşma yumuşar, toplumun ayrışmış kesitleri ortasındaki problemler azalır ve karşılıklı inançta bir ilerleme sağlanırsa, ertelenen mevzulara ait kararlar anayasalara konulabilir.
‘İSRAİL’İN HALA YAZILI BİR ANAYASASI YOK’
Örnek alınabilecek bu tipten anayasalar var mı?
Mesela 1948’de İsrail Devleti kuruluyor. Kurucuların hepsi seküler beşerler. 1948-1950 ortasında anayasa arayışları ve tartışmaları devam ediyor ve seküler olan kurucular laik bir devlet anlayışını anayasaya yerleştirmek istiyorlar. Ancak bakıyorlar ki, toplumsal gerçeklik kendi görüşlerine uymuyor. Ortodoks Yahudi bir kesim var. ‘Şimdi biz kendi irademizle şayet bir anayasa yapmaya kalkışırsak toplum bölünür’ diye düşünüyorlar. Hakikaten o devir Ortodoks Museviler, yani onların dindarları ve muhafazakarları, kültür savaşı tehdidinde bulunuyorlar. Diyorlar ki, siz bu türlü laik seküler nitelikte bir anayasa yaparsanız kan gövdeyi götürür. Kurucu babalar korkuyorlar, çekiniyorlar. ‘Zaten kırılgan bir toplumuz, en yeterlisi biz yeni bir anayasa yapmayalım’ diyorlar. Anayasa yapmaktan vazgeçiyorlar. 11 tane temel kanun yapıyorlar. Birçok sorun da politik süreçlere bırakılıyor. İsrail’in o günden bugüne hâlâ yazılı bir anayasası yok.
Çatışma devam etmiyor mu?
Ediyor. Lakin sonuçta kuruluş sürecinde ortaya çıkabilecek derin bölünmeyi ve çatışmayı bu anayasa imal stratejisi sayesinde önlemiş oluyorlar.
Hindistan’da da misal bir anayasa üretim tekniği izleniyor. Sosyo-kültürel açıdan dünyanın en heterojen toplumunu oluşturan Hindistan’ın 1946-1950 yılları ortasındaki anayasa imal sürecinde kurucular yeni anayasada ısrarla üç konunun yer almasını istediler. Bunlar, herkes için geçerli olacak tek bir uygar kanunun kabul edilmesi, bireyler hukukunun sekülerleştirilmesi ve ortak bir resmi lisanın kabul edilmesiydi. Kurucu babalar zahmetle kurulmuş yeni devletin dağılmasını engellemek gayesiyle her üç alana ait anayasaya kesin ve açık kararlar koymaktan kaçınıldı, çatışmalı bahisler gelecekteki siyasi süreçlere bırakıldı.
1922’de Özgür İrlanda Anayasası yazılırken İrlanda milliyetçileri ile Birleşik Krallık ortasındaki uzlaşmazlık, bu kere anayasada birbiriyle çelişen iki başka söze yer verilmek suretiyle çözülüyor. Anayasada hem ‘Taç’a bağlılık’ sözüne hem de ‘İrlanda devletinin bağımsızlığı’ sözüne yer veriliyor. İlerleyen süreçte olağanlaşma sağlandığında monarşiye bağlılık sözü anayasadan çıkarılıyor.
Çağdaş anayasaların bir kısmında da bilhassa ulusun tarifi konusunda birbiriyle çelişen tabirlere yer verilmek suretiyle bir tahlil üretildiği görülüyor. Özcesi bu sistem, yeni bir anayasa yapılırken devletin kurumsal yapısı ile kişisel hak ve özgürlükler kısmına ait kararların yazılmasını, buna rağmen ulusun tarifi, kimlik, kültürel kimlik hakları, din-devlet bağlantısı, laiklik üzere hususlara girilmemesini, girilecekse de meçhul, muğlak ya da çelişkili sözlere yer verilmesini öngörüyor.
Amaç, anayasa imal sürecini devrimci bir an olmaktan çıkarmak ve bölünme ve çatışmayı daha da derinleştirmemek. Aksi halde her toplumsal kesim anayasa üretim sürecini tarihi bir fırsat olarak kıymetlendirir ve bu fırsatı kaçırmamak ismine kendi taleplerinin azamî seviyede anayasada yer alması için gayret sarf eder, taviz vermekten ve uzlaşmadan kaçınır. Böylelikle yeni bir anayasa yapılmamış olur.
‘BİREYSEL ÖZGÜRLÜKLERİ TEMİNAT ALTINA ALABİLİRİZ’
Bu modellerden hangisi Türkiye’ye uyar?
Tabii bu modeller ne kadar doğrudur, Türkiye’ye uyar mı, uymaz mı, buna ait kesin bir yargıda bulunmak zordur. En azından tartışmaya açılmasında yarar var diye düşünüyorum. Derinden bölünmüş bir toplum olarak yeni bir anayasa yapamama gerçekliğimiz mevcut. Geçmişte de yapamadık bugün de yapamıyoruz. En azından şunu yapabiliriz: İstikrar ve denetleme düzeneklerinin yer aldığı, iktidar paylaşımının öngörüldüğü, hukukun üstünlüğüne dayalı güçlü bir demokratik devlet yapısını inşa edebiliriz. Kişisel özgürlükleri teminat altına alabiliriz. Bunlarda çok fazla uzlaşmazlık yaşanmayacağını düşünüyorum. Bizi bölen ve ayrıştıran vatandaşlık, laiklik, Diyanet İşleri Başkanlığı, kültürel kimlik hakları ve mahallî özerklik üzere netameli husus başlıklarını ise ilerleyen devirlerdeki yasama süreçlerine ya da yargısal süreçlere bırakalım. Ya da bu hususlara ait bilinmeyen yahut çelişkili kararlara yer verelim.
Yeni anayasa imal sürecinin başlayabilmesi için iktidar tarafından atılacak itimat artıcı adımlar da tansiyonun yumuşamasına hizmet edecektir. Yeni bir anayasa yapmak için bir ortaya gelecek tarafların birbirlerine yakınlaşması ve birbirini tanımaya ve anlamaya başlaması bizim için bir fırsat yaratabilir. Tıpkı 2011-2013 sürecinde olduğu üzere. Tartışmalı temel mevzuların dışlandığı ya da bilinmeyen, muğlak ve çelişkili tabirlerle geçiştirildiği, fakat devletin yapısını sağlam temeller üzerine kuran ve özgürlükleri muhafaza altına alan yeni bir anayasanın yürürlüğe konulması sonrası gerginlikler yumuşayabilir. Bu süreçte yasamanın ve yargının atacağı olumlu adımlarla kalıcı bir itimat ortamını inşa etmek mümkün olabilir. Ve şayet icap ediyorsa bundan sonraki süreçte netameli bahislere ait kararlara anayasada yer verilebilir ya da suskunluğa devam edilir.
‘MUHALİF KESİMDE DERİN BİR GÜVENSİZLİK VAR’
Sizin de içinde bulunduğunuz akil beşerler sürecinden kelam ediyorsunuz. O tarihte, o kutuplaşmış beşerler birbirine yakınlaştı üzere bir izlenim doğdu aslında. Ancak sonra bu süreç bozuldu ve kutuplaşma daha sert bir formda çıktı karşımıza.
Aynen o denli.
Şimdi durum nedir? Bunu yine yapma talihimiz var mı? Zira kutuplaşma daha sert üzere görünüyor.
Evet, kutuplaşma her geçen gün daha da artıyor. Bu da bizim yeni bir anayasa yapmamızı güçleştiriyor. Lakin umutsuz olmamak gerekir. Yeni anayasa teklifinden ve bunu seslendirenlerin niyetlerinden elbette kuşku edebiliriz. Demokrat ve özgürlükçü bireyler ya da toplumsal kısımlar kuşkucu olmak zorundadır. Gerçekten basındaki haberlere baktığımızda demokrat ve özgürlükçü insanların yeni anayasa davetine sıcak bakmadıklarını, kuşkuyla yaklaştıklarını ve bu işin altında öteki emellerin olduğuna inandıklarını görüyoruz. Muhalif kısımlarda derin bir güvensizlik var.
Mevcut iktidar yeni anayasayı iki şey için istiyor olabilir. Bir, Tayyip Erdoğan’ın vazife müddetini uzatmak. İki, önümüzdeki lokal seçimler için gereksinim duyduğu yeni bir öykü üretmek. Yeni anayasa talebinin bu gayeler doğrultusunda araçsallaştırılmasından kuşku duyuluyor. İnsanların kuşku duyması, güvenmemesi pek olağandır. Hiç elbet bu güvensizlik, kuşkular haklı bir yere oturuyor. Fakat şunu da düşünmemiz gerekiyor. Toplumsal uzlaşı için bir kıssa gerekiyor. Ve en yeterli öykülerden biri de yeni bir anayasa yapmaktır.
Mesela, 2013’teki tahlil süreci üzere ve ona denk gelen yeni bir anayasa imal süreci… O vakit bu öykü kıymetli bir öyküydü. Türkiye’nin Kürtlerle barışma projesiydi. Birinci başta kuşkular olsa dahi vakit içerisinde toplumsal ve siyasal aktörlerin değerli ölçüde takviye verdiği bir sürece dönüştü. Bu kıymetli ve manalıydı. Artık bu süreçte de iktidarın niyetine yönelik kuşkuları gizli tutmakla birlikte, bu türlü bir davete kategorik olarak karşı çıkmanın gerçek olmadığına inanıyorum. 2013’teki üzere bu masaya katılmanın hakikat olacağını düşünüyorum. Zira bu bir fırsattır. Bu masadaki birliktelik, biraz evvel tabir etmeye çalıştığım üzere, aktörlerin yakınlaşmasına, birbirlerini tanımaya ve anlamaya başlamasına, soğuk olan havanın ılımlılaşmasına, toplumsal ve siyasal iklimin yumuşamasına hizmet edebilir.
Bu bir ihtimaldir. Olağan olur mu olmaz mı, bilmiyoruz. Masaya oturmanın bu manada çok fazla bir riski yok. Masaya oturursunuz, şayet bir dayatma olursa ve uzlaşma eforu olmazsa çekilirsiniz. Masada oturma zorunluluğunuz yoktur.
‘GÜVEN ARTIRICI ADIMLAR ATILMALI’
Ama masaya oturmaya giderken birtakım şartların oluşması gerekiyor.
Hiç elbet, olağan ki.
Mesela Abdullah Öcalan’la görüşülemiyor, siyasi tutukluların infazları yakılıyor ve özgür bırakılmıyorlar. Hasta mahpusların durumu o denli. Gazeteciler, konuşmamızın başında da söylemiştik, hala içeride. ‘HDP kapatılacak mı, kapatılmayacak mı’ diye bir seçime girdik. Bu türlü bir durumda Kürtler nasıl güvensin, o masaya nasıl gitsin?
Hiç elbet ben bunları söylerken itimat artırıcı adımların atılmasıyla birlikte masanın kurulabileceğini söylüyorum. Toplumsal ve siyasal gerginliğin, çatışmanın had safhada olduğu ve bunu aşmaya yönelik hiçbir adımın atılmadığı bir periyotta yeni bir anayasa yapmak mümkün olmadığı üzere, bu gayeyle masaya oturmak da gerçek değildir.
2011-2013 tecrübesinin, bütün olumlu taraflarına karşın, başarısızlığının temel nedenlerinden biri, masa oluşturulmadan evvel çatışmanın yumuşatılmasına yönelik önemli adımların atılmamış olmasıydı. Hakikaten devrin kıymetli siyasi figürlerinden Cemil Çiçek, “Yumrukların sıkıldığı bir ortamda anayasa yapmak mümkün değildir” diyerek bu gerçeğe işaret etmişti. Emsal bir değerlendirmeyi Bülent Arınç yapmıştı. O da toplumun tef üzere gergin olduğundan kelam etmişti. Bugün için de birebir değerlendirmeyi yapmak mümkündür. Yeni bir anayasa yapmak için yumrukların sıkılmadığı, tokalaşmanın ve kucaklaşmanın yaşandığı bir toplumsal atmosferin oluşturulmaya çalışılması gerekir. Hiç elbet bugünden yarına bunu gerçekleştirmek mümkün değildir. Lakin bu türlü değerli bir işe girişilecekse, en azından bir başlangıç yapılmalı, güzel niyet göstergesi olan birtakım adımlar atılmalıdır.
Kürtlerin ya da yeni anayasadan beklentisi olan öbür toplumsal kesitlerin masaya oturabilmeleri için itimat artırıcı adımların hemen atılması gerekir. Vatandaş olarak bunun gerçekleşmesini umut ediyoruz. Olur mu olmaz mı, bilmiyoruz. Bunun bir fırsat olduğunu, kıymetli bir kıssa olduğunu, kutuplaşmayı, gerginliği gidermede kıymetli bir adım olabileceğini düşünüyoruz.
‘YENİ ANAYASA SİYASİ AFI DA GETİREBİLİR’
O halde, yeni anayasa yazım kademesi için nasıl bir süreç bekliyor bizi?
Kişilik olarak optimist bir beşerim. Boş bir iyimserliğin hakikat olmadığını biliyorum. İktidarın niyetine yönelik kuşkulu yaklaşımımızı daima aklımızda tutmamız gerekiyor. Bu ihtiyatlı hal, özgürlükçü ve demokrat olmanın bir gereğidir.
Ama bununla birlikte çok düşük dahi olsa, olumlu ihtimalleri, yani bu yeni anayasa üretim sürecinin yeni bir gelişmenin başlangıcı olabilme ihtimalini de dikkate almak durumundayız. Şahsî olarak bunun daha gerçek bir strateji olduğunu, yeni anayasa davetine kategorik olarak karşı çıkmanın siyaseten gerçek olmadığını düşünüyorum. Sonuçta hazırlanacak yeni anayasanın meclisten geçmesi için 367 oy gerekiyor. Bu da farklı kısımların dayanağı manasına geliyor. Bunu sağlayabilmek için de iktidarın olumlu adımlar atması gerekiyor. Bu adımlar atılmadığı takdirde aslında masaya oturulmaz. Hasebiyle yeni bir anayasa yapmak da mümkün olmaz.
Cumhuriyetin 100. yılını taçlandıracak yeni bir anayasanın Türkiye’nin ikinci yüzyılı için kıymetli ve manalı olacağına, toplumsal barışımıza hizmet edebileceğine inanıyorum. Tahminen bu yeni anayasa tartışması ve arayışı siyasi affı da gündeme getirebilir. Böylelikle iç barışın tesisinde kıymetli bir adım atılmış olunur.
Siz optimist olduğunuzu söylüyorsunuz lakin türlü sorular şimdi karşılık bulamadı. Mesela Türkiye İstanbul Sözleşmesi’nden çekildi. Artık bayanlar nasıl inansın özgürlükçü bir anayasanın yapılacağına?
İnanmalarına gerek yok. Süreci takip edip ona nazaran tutum geliştirmeliler. Şayet yeni anayasa daveti yapanlar sahiden bu davetlerinde samimilerse, süreç başlamadan evvel bir yol paklığı yapacak ve itimat artırıcı adımlar atacaktır. Bu bağlamda iktidar pekâlâ çekildiği kontrata tekrar geri dönebilir. Cumhurbaşkanının pragmatist bir politik kişiliği var. Değişen konjonktüre uygun adımlar atma konusunda beceriklidir. Bu ve gibisi ortamı yumuşatıcı ve itimat artırıcı adımlar atılmazsa zati süreç başlamadan bitmiş olacaktır.
‘KÜRT MEDELESİ EN TEMELDE PSİKOLOJİKTİR’
İyimserliğiniz bana geçecekken Kürt sıkıntısı geliyor aklıma. Kürt sıkıntısı çözülmeden yeni bir anayasa, bütün Türkiye’yi kuşatan bir anayasa çok mümkünmüş üzere gelmiyor bana.
Kürt problemi tarihî derinliği olan, çok boyutlu ve çok aktörlü bir problem. Bugünden yarına çözülebilecek bir sorun değil. Bu nedenle yeni anayasa imalini Kürt sorununun tahliline bağlamak ve bunu bir önkoşul üzere görmek siyaseten çok yanlışsız bir yaklaşım değil. Elbette çözülse yeterli olur lakin bunu bir kırmızı çizgi haline getirmek hakikat değil diye düşünüyorum. Kürt sorunu çözülmeden de yeni bir anayasa yapılabilir. Hatta tahminen de yeni bir anayasa üretim süreci Kürt sorununun tahlilinin önünü açıcı bir fonksiyon görebilir. Hakikaten 2011-2013 yeni anayasa üretim süreci kısmen de olsa buna hizmet etti. AK Parti iktidarlarının birinci devirlerinde Kürt probleminin tahlili doğrultusunda yetersiz de olsa değerli adımlar atıldı. 2011-2013 anayasa imal sürecinin sonlarına yanlışsız başlayan tahlil sürecinde, daha evvel atılan adımlar daha ileri boyutlara taşındı. Fakat maalesef 2015’e kadar devam eden tahlil süreci akamete uğradı, ele geçirilen bu fırsat güzel kıymetlendirilemedi ve hepimizin yaşadığı acı dolu günlere tekrar geri dönmüş olduk.
Kürt sorununun tahlili dendiğinde, çabucak herkesin aklına gelen birtakım anayasal ve yasal düzenlemelerdir. Vatandaşlık tarifi, anadilde eğitim hakkı, kültürel kimlik hakları ve mahallî özerklik üzere hususlara dair anayasal ve yasal teminatlardır. Elbette bu talepler Kürt sıkıntısının tahlilinin temel gereklerini oluşturuyor. Lakin bu talepler yerine getirildiğinde de bu sorun çözülmüş olmaz. Zira kâğıt üzerinde kalan hukukî garantilerin çok fazla bir pahası yoktur. Kıymetli olan bunları hayata geçirecek yönetimin pratiğidir. Geçmişte yaşadık, siyasi iktidarlar tarafından Kürt sıkıntısının tahlili emeliyle maddelerle ve yasa altı süreçlerle kıymetli adımlar atıldı fakat bürokrasi bu atılan adımları boşa çıkarmak ya da anlamsızlaştırmak için direnç gösterdi. Yani idari pratik, siyasi iradeye paralel güzelleşmedi. Münasebetiyle biz Kürtlerin hayatına yansıyan tesiri hudutlu oldu.
Bundan daha berbatı, tahlil sürecinin bitimiyle birlikte siyasi irade de kendi attığı adımların gerisinden çekilince, daha da ileri gidip anti-Kürt bir lisan kullanmaya başlayınca, durumdan görev çıkaran kamu yönetiminin casusları pratiklerini çok daha sertleştirdi. Kâğıt üzerinde tanınan birçok hak ve özgürlük kullanılamaz hale geldi. Bu nedenle Kürtler olarak makro telaffuzlardan, taleplerden fazla gündelik hayatta karşı karşıya olduğumuz ayrımcı lisan ve pratik üzerine yoğunlaşmamız ve bunun düzeltilmesi için uğraş harcamamız lazım.
Kürt problemi en derinden ruhsal bir problemdir birebir vakitte. Bir Kürt vatandaşın kendisini birinci sınıf vatandaş olarak hissetmemesidir. Bu çok kıymetli bir şey. Bunu davranışlardan, konuşmalardan, açıklamalardan ve hareketlerden hissediyorsunuz. Rastgele bir ortamda bulunduğunuzda o ortamda konuşulanlardan ve size karşı olan hallerden sizin eşit ve özgür bir yurttaş olmadığınızı anlıyorsunuz. O nedenle anayasal ve yasal düzenlemelerden çok daha değerlisi idari pratiktir. Bunda iktidarın, iktidar sahiplerinin kullandığı lisan kadar muhalefetin kullandığı lisan de kıymetlidir. Bir bütün olarak siyasi aktörlerin kullandığı negatif lisan, hem kamu vazifelilerinin hem de öbür vatandaşlarının size yönelik hallerinde tesirli oluyor. Hatta yargı üzerinde dahi tesirli oluyor. Yargı pratiği de iktidarın duruşuna bağlı olarak değişebiliyor. Başta iktidar sahipleri olmak üzere bütün siyasi aktörlerin kullandıkları lisan ve telaffuz değiştirilmeden Kürtlerin kendilerini eşit ve özgür yurttaş olarak hissedebilmeleri mümkün değildir.
Sosyolojik azınlıklar bakımından, onların his dünyaları bakımından, kendilerini eşit yurttaş olarak görebilmeleri açısından dikkat edilmesi gereken şeylerden biri de üst seviye bürokrasideki temsiliyettir. Sözgelimi, şayet Türkiye nüfusunun yüzde 20’sini Aleviler oluşturuyorsa, 81 validen en az 15-16 adedinin Alevi olması gerekir. Hiç elbet bu gereklilik, vali olarak atanacak kişinin misyonunu icra ederken Alevi kimliğiyle hareket edeceği manasına gelmiyor. Gelmemesi de lazım. Tıpkı şey dindarlar, sekülerler ve Kürtler için de geçerli.
Kısacası, renkler ve farklılıklar meselesinin tahlilinde, bürokrasinin Türkiyelileştirilmesinde çok büyük ehemmiyet taşımaktadır. 36 yıllık hukukçu bir akademisyen olarak Resmi Gazete’yi takip etmeye çalışıyorum. Atama kararnamelerine bakıyorum, bilhassa de valiler kararnamesine. Atanan valilerin kim olduklarını, nereli olduklarını merak ediyorum. Atananların muhakkak bir bölge ya da kimlik üzerinde ağırlaşıp yoğunlaşmadığına bakıyorum.
‘HELVA YAPMAK İÇİN İRADE LAZIM’
Toparlayacak olursak; evvelki tecrübelerinizden de yola çıkarak, özetle anayasa üretim süreci nasıl olsun istersiniz?
82 Anayasası’nın yürürlükte olduğu devir içerisinde iki başka yeni anayasa imal tecrübesi yaşadık. Her ikisi de başarısızlıkla sonuçlandı. Her ikisindeki temel eksiklik, süreç başlamadan evvel kutuplaşmayı ve gerginliği azaltıcı adımların atılmamış olmasıydı. Her iki süreç de yumrukların sıkıldığı bir periyoda denk geldi.
2011-2013 tecrübesinde çoğulcu ve iştirakçi bir usul izlendi, görece özgür bir ortamda tartışmalar yapıldı ve herkes eteğinde olanları dökebildi. Fakat Türkiye’nin temel fay çizgilerinin kırılganlığını giderici ya da en azından yumuşatıcı adımlar atılmadı.
Karşılıklı kaygıların ve güvensizliğin güçlü olduğu bir ortamda, kurulda temsil edilen siyasi partilerin temsilcileri de doğal olarak bu ortamdan etkilenerek uzlaşmacı bir tutum geliştiremediler. Sonuçta Anayasa Uzlaşma Komitesi lakin 59 husus üzerinde uzlaşabildi. O nedenle, şayet cumhurbaşkanının tabir ettiği üzere 85 milyonu kapsayan ve kuşatan yeni bir anayasa yapma niyeti varsa, bu takdirde yapılması gereken birinci şey, yaşanan gerginliği ve kutuplaşmayı yumuşatıcı bir lisanın kullanılması, toplumun farklı kesitlerinin yeni anayasa sürecine yönelik inançlarını artırıcı adımların atılması ve yol temizliğinin yapılması olmalıdır.
Yeni anayasa imal sürecinin en sıkıntı kısmı, toplumun muhalif kesitlerinin sürece güvenmelerini sağlamaktır. Atılacak adımlarla oluşacak itimat iklimi içerisinde yeni bir anayasa yapmak kolay olacaktır. Türkiye’nin bu husustaki birikimi kafidir. Çabucak her sivil toplum örgütünün, meslek odalarının ve siyasi partilerin elinde yeni bir anayasaya ya da anayasa değişikliğine ait bilgi ve evrak mevcut. Helva yapabilmemiz için un var, şeker var, yağ var. Eksik olan, bunu yapacak bir iradenin varlığıdır.
Fazıl Hüsnü Fazilet kimdir?
1964 yılında Elazığ Karakoçan’da doğdu. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi’nden 1986 yılında mezun oldu. Yüksek lisansını, Dicle Üniversitesi Toplumsal Bilimler Enstitüsü Kamu Hukuku Anabilim Dalı’nda, doktorasını ise İstanbul Üniversitesi Toplumsal Bilimler Enstitüsü Kamu Hukuku Anabilim Dalı’nda yaptı. 1998’de doçentlik, 2004’te ise profesörlük unvanını aldı. Erdem’in, anayasa hukuku ve insan hakları hukukuna ait yayınlanmış makaleleri var. Kısa bir devir AK Parti’de siyaset yapan ve milletvekili adayı da olan Prof. Dr. Fazilet, daha sonra DEVA Partisi’nin kurucuları ortasında yer aldı.
