İnsanın müdahalesi olmadan yaşanan iklim değişiklikleri ile bizim yarattığımız iklim krizi ortasında inatla neden daima bir paralellik kuruluyor? Sular daha ne kadar yükselecek? Bu yükselme ile terk edilecek kentler, kitlesel hareketlerin tarafı, su kaynaklarının tükenmesiyle yaşanacak aksiliklerle dünyada nasıl bir tablo ortaya çıkacak? Uzun yıllardır iklim değişikliği üzerine çalışan Sabancı Üniversitesi İstanbul Siyasetler Merkezi’nden Dr. Ümit Şahin sorularımızı cevapladı.
‘YAKIN BİR GELECEKTE DÜNYA 6 DERECE DAHA SICAK OLABİLİR’
İklim ve kriz sözleri ne vakit yan yana geldi? Bu kavramın kendisi de sizce olayın vahametini anlatmak için kâfi mi?
İklim krizi kavramı, bilhassa Greta Thunberg’in 2018’de “önce krizi kriz olarak tanımlamak zorundayız” çıkışından sonra popülerlik kazandı, düzgün de oldu. Fakat kavramın kullanımı çok yeni değil. Bizim Ömer Madra ile birlikte 2007’de yayımladığımız birinci kitabımızın başlığı “Küresel Isınma ve İklim Krizi” idi mesela. Elbette iklim krizinin tartısını tek başına hiçbir kavramla gereğince hissettirmek kolay değil. İklim yıkımı diyenler de var. Lakin bana sorarsanız, olan, her şeyden evvel ve aslen “küresel ısınma”. İnsan tesiriyle iklimde meydana gelen dengesizlik nedeniyle şu ortalar ABD’de yaşanana emsal alışılmadık soğuk periyotlar de görüldüğü için global “ısınma” demenin baş karıştırıcı olduğunu düşünenler de var lakin bence olan neyse, evvel onu söylemeliyiz. Olan, global sıcaklıkların süratle artması… Üstelik bu yalnızca global ortalama artıyor demek değil.
Sıcaklıklar dünyanın her yerinde artıyor, soğuyan bir yer yok. Yalnızca günlük değişkenlik devam ediyor. Bu nedenle de soğuk periyotlar, hatta alışılmadık soğuklar da yaşanabilir. Lakin esasen değişkenliğin bu kadar artması da yeniden ısınmayla ilgili. Isınan hava destabilize olur, istikrarsızlaşır. Dinozorlar vaktinde yeryüzünün ortalama sıcaklığı Holosen (son 12 bin yıl) ortalamasından 6-8 derece fazlaydı. O nedenle de büyük ekstrem olaylar, cehennem sıcaklıkları yahut devasa yağışlar, seller ve fırtınalar daha çok görülüyordu. Şu anda insan kaynaklı global ısınma dünyayı süratle o denli bir duruma sürüklüyor. Fosil yakıt yakmayı ve sera gazı salımlarını durdurmazsak, tahminen biz yaşta olanların değil ancak bugünkü çocukların ve genç arkadaşların görebileceği kadar yakın bir gelecekte dünyanın dinozorların yaşadıkları bölümlerdeki kadar, yani olağandan 6 derece daha sıcak olması işten değil.
‘GEÇMİŞTEKİ İKLİM DEĞİŞİKLİKLERİNİN DOĞAL NEDENLERİ VARDIR’
Gezegenimizde milyonlarca yıl boyunca iklim değişiklikleri yaşandı. İnsanın müdahalesi olmadan yaşanan bu iklim değişiklikleri ile bizim yarattığımız iklim krizi ortasında inatla neden daima bir paralellik kuruluyor? Bu durum neden doğalmış üzere algılanmaya çalışılıyor?
Bunun bir insani nedeni var bir de organize. Organize yanı, fosil yakıt şirketlerinin dayanağıyla yürütülen iklim inkarcısı kampanyaların baş karıştırmayı amaçlayan argümanlarından birinin bu olması. İnsanların bilimsel görünümlü bu cins şeylere çabuk tav oldukları bilindiği için bu tıp telaffuzları köpürtüyorlar. Bu da bizi işin insani nedenine getiriyor. Zira tav olmak istiyoruz… İstiyoruz ki, iklimler değişmesin, değişse de bu bizim hatamız olmasın, doğal olsun, tarih boyunca daima yaşanan bir şeye, şu makus bahta bak ki biz de rast gelmiş olalım…
çoğunlukla Holosen ortalamasından sıcaktı.
Oysa durumun bununla ilgisi yok. Beşerler olarak, dünyada 12 bin yıl evvel son buzul çağının bitmesi ve Holosen’in başlaması ile başlayan şahane bir iklimsel istikrar periyodunda yaşadık. Bu devirde yerleşik hayata geçtik, tarım toplumları istikrar kazandı, giderek bildiğimiz, uygarlık dediğimiz şeyler kuruldu ve nihayet bugünkü kalabalık, karmaşık toplumlara evrildik. Bunu da iklimin istikrarlı gitmesi, yani havaların varsayım edilebilir düzeyde olması sayesinde yapabildik. Homo sapiens, Holosen öncesindeki soğuk ve epeyce istikrarsız periyotta evrimleşti, Afrika’dan çıkıp dünyaya dağıldı. Fakat iklimin istikrarsız olduğu bu periyotta nüfusumuz pek fazla artmadı, ki son buzul çağı bittiğinde bütün dünyada lakin 1-2 milyon insan yaşıyordu. Holosen ile birlikte başlayan, yerleşik tarım toplumlarının oluşmaya başladığı periyotta, nüfusun artması, insanların ormanları yakıp tarım alanları açması ve devletlerin kurulup sulama ve tarımın daha sistematik bir işleyiş halini almasıyla karbondioksit düzeyindeki hafif artışa karşın iklim değişmedi. Çok geç devirde, Orta Çağlarda Avrupa’da yaşanan Küçük Buzul Çağı hariç, iklim değişmeden kaldı. Zira muhtemelen ormanların yok edilmesi, odun ve az ölçüde kömür ve petrol yakılması nedeniyle atmosfere salınan insan kaynaklı sera gazlarının ısıtıcı tesiriyle tekrar tıpkı nedenlerle salınan aerosollerin (sülfatlar, vb.) soğutucu tesiri birbirini dengeledi.
1900 ortalamasına göre)
Bu istikrarda yeniden insan tesirinin de işin içinde olması ironik natürel lakin sonuçta olan şu: Bizim çeşidimiz, Homo sapiens, en fazla 200 bin yıldır dünyada evrimleşiyor. Biz ortalıkta olduğumuz periyotta, ılıman Holosen’den evvel bir tek ılıman devir yaşandı, o da 130 bin yıl evvelki, Holosen ortalamasından 1 derece kadar daha sıcak olan (yani ortalama sıcaklıkların bugünkü civarda olduğu) Eymiyan devir. Ancak o vakit pek bizim radarımızda değil, zira birinci beşerler, çok az sayıda ve lakin Doğu Afrika savanlarında dağınık biçimde yaşıyorlardı. Birebir devirde Asya’da diğer hominidler olsa da onların çeşidi ortadan kalktı. Ben bunu anlamanın kritik olduğunu düşünüyorum. Son buzul çağı öncesinde, ardışık buzul çağlarının yaşandığı son 2,5 milyon yılda (Pleistosen çağı) iklim çok değişkendi, lakin biz bu uzun periyodun büyük kısmında ortada yoktuk, ki ortada olan öbür hominidler de bir biçimde yok oldu. Ondan evvelki iklimsel değişikliklerden bahsedenlerin de yaklaşık 450 ve 350 milyon yıl evvelki iki buzul periyodu dışında, bitkiler ve hayvanlarla dolu olduğu için bugünkü gezegenimize benzeyen Kambriyen sonrası dünyanın (son 542 milyon yıl) çoğunlukla daima Holosen periyottan çok daha sıcak olduğunu unutmaması gerekir. Bilhassa 251 milyon yıl evvel meydana gelen en büyük kitlesel yok oluştan sonra başlayan ve evvel sürüngenlerin sonra memelilerin hâkim olduğu ve fosil kayıtlarının vb. varlıklı olması nedeniyle daha uygun bildiğimiz jeolojik çağlar, 249 milyon yıl boyunca daima Holosen’den daha sıcaktı. Esasen kıtalar da bugünkü yerlerinde değildi fakat Antarktika’daki buzullaşma bile lakin 30 küsur milyon yıl evvel başladı. Pleistosen-Eosen Termal Maksimumu’nda, yani bundan 56 milyon yıl evvel, sıcaklıklar Holosen ortalamasından 12 derece daha sıcaktı. Bu kadar sıcak periyotlarda insan çeşidi yaşayamazdı. Dinozorlar periyodundaki üzere 6-8 derece daha sıcak bir dünyada yaşayabileceğimiz de pek akla yatkın bir öngörü olmaz. Ya da yaşayabilsek de -ki oraya hakikat gidiyoruz- herhalde lakin küçük ceplere sıkışıp kalırız. Hasebiyle tarihteki iklim değişiklikleri bizim cinsimiz ve bilhassa de bugünkü nüfusumuz ve karmaşık toplumsal yapımız için yaşanabilir değildi, biz ortada olmadığımız için mevzuyla ilgili de değil. Geçmişte de iklim daima değişti diyenlerin bunu göz gerisi etmesi iyimserlikten öte bir şey bence.
Tabii bir de geçmişteki ve bugünkü iklim değişikliklerinin nedenleri ve suratları açısından birbirlerinden çok farklı olduğunu vurgulamak gerekiyor. Geçmişteki iklim değişikliklerinin çeşitli doğal nedenleri vardı. Bazen bir dizi volkanik patlama arka arda geliyor ve bazen binlerce yıl sürüyor, atmosfer karbondioksitle dolup ısınıyor; bazen bir nedenle soğumaya başlayan dünya albedo tesiriyle (yani buzulların artıp güneş ışığını fazla yansıtmasıyla) soğuma döngüsüne sıkışıyor. Bazen (Karbonifer dönemde) süratli kömürleşme nedeniyle bitkiler atmosferdeki karbondioksiti emip yeraltına gömünce havalar soğuyor; bazen yeryüzü ile Jüpiter ortasındaki etkileşim nedeniyle yeryüzünün güneş etrafındaki yörüngesinde eliptikliğin değişmesi yahut dünyanın eksenindeki oynamalar nedeniyle güneşten gelen gücün artıp azalması nedeniyle sıcaklıklar oynuyor; bazen kıtaların kayması nedeniyle değişen topografya tesirli oluyor. Lakin hiçbirinde yeryüzündeki rastgele bir canlı tıbbın tesiri yok. Dinozorlar yeryüzüne çarpan bir asteroidin iklimi değiştirmesi ve tahminen de atmosferi onlar için yaşanmaz kılan gazlarla doldurması nedeniyle yok oldu. Lakin ne dinozorların ne de öbür bir cinsin bunda kabahati vardı. Şu anki iklim değişikliğinin tek nedeni ise insanların kömür, petrol ve gaz yakması. Ayrıca bir nedeni yok. Ayrıyeten bizim fosil yakıtları yakma ve yeryüzünü ısıtmamız evvelki doğal sebeplere bağlı en süratli iklim değişikliğinden bile daha süratli seyrediyor. 56 milyon yıl evvelki PETM’nin jeolojik çağlardaki en süratli global ısınma olduğu biliniyor fakat o bile binlerce yıl sürmüştü. Biz iklimi PETM’den 20 kat daha süratli değiştiriyoruz.
‘2050’DE OLAĞANDAN 2 DERECE DAHA SICAK BİR DÜNYAYA ULAŞACAĞIZ’
Sanayi Devrimi’yle birlikte sıcaklık artışında ne çeşit değişiklikler oldu? Sıcaklıklarda görülen tehlikeli artış ne manaya geliyor? 2050 yılında dünyada nasıl bir tablo öngörüyorsunuz? Suların daha ne kadar yükselmesi bekleniyor ve bu yükselme ile terk edilecek kentler, kitlesel hareketlerin tarafı, su kaynaklarının tükenmesiyle yaşanacak aksiliklerle dünyada nasıl bir tablo ortaya çıkacak?
Sanayi Devrimi’nden sonra sıcaklıklar artmaya başladı, evvel bir 0,2-0,3 derece artış oldu. Lakin sonra, 1940’lardan 1970’lerin başına kadar bu ısınma durdu. Zira fosil yakıt yakma süratimiz artarken, bundan çıkan bütün kirleticileri, yani yalnızca karbondioksiti değil kükürt ve azot oksitleri de o kadar denetimsiz bir formda atmosfere saldık ki, hava kirliliği çok şiddetlendi, o denli ki kısa smog periyotlarında binlerce kişi kitlesel olarak ölmeye başladı biliyorsunuz. Lakin bu hava kirleticilerin, yani aerosollerin soğutucu tesiri, karbondioksitin ısıtıcı tesirini dengeledi. Lakin 1970’lerden itibaren ekonomik büyümenin ve fosil yakıt yakma suratının güzelce artışı, bilhassa de gelişmekte olan ülkelerin de süratli büyümesiyle ve doğal hava kirliliğinin de bilhassa Batı’da azaltılmasıyla birlikte, ısınma galip geldi. Sonuçta bugün son on yılın ortalaması sanayi öncesi periyottan 1,1 derece daha sıcak. Hatta 2016 ve 2020’de, 1,25 derece, yani rekor seviyede sıcak yıllar da yaşadık. Şu anki fosil yakıt yakma ve sera gazı salma süratimizle 2020’lerin sonunda 1,5 dereceyi göreceğiz. 2030’larda ortalama sıcaklık artışı 1,5’u geçecek, 2050’ye hakikat da olağandan 2 derece daha sıcak bir dünyaya ulaşacağız. O vakit Kuzey Kutbu’ndaki Arktik deniz buzunun yaz sonunda büsbütün eridiğine ve Arktik’in açık okyanusa dönüştüğüne tanıklık edeceğiz. Alplerde ve misal yükseklikteki ılıman bölge dağlarında buzul kalmayacak. Himalayalar’daki buzulların erimesi çok hızlanacak. Kuzey kutbu etrafındaki milyonlarca kilometre karelik donmuş toprak süratle eriyeceği için çıkan metan ve karbondioksit ısınmayı daha da hızlandıracak. Yeniden Arktik’teki sığ denizlerin tabanında bulunan donmuş metan hidratlar eriyip ısınmayı güzelce hızlandıracak. Yani Arktik saatli bomba üzere. Bu ortada Grönland ve Antartktika’daki buzul erime suratı çok artacağı için deniz düzeyleri bugünkü üzere yılda yarım santim değil, çok daha süratli yükselecek, ısınan okyanusların genleşmesi de buna eklenecek, okyanustaki ada devletleri yok olacak, Bangladeş üzere deniz düzeyindeki ülkelerin kıymetli kısmı de sular altında kalacak. Bu ortada okyanuslar süratle ısındığı ve asitlendiği için mercan resifleri büsbütün yok olacak, balıkçılığa dayalı ekonomiler çökecek.
yıldaydı.
Bizim de bulunduğumuz Akdeniz Havzası ve Ortadoğu üzere kurak bölgeler daha da kuraklaşırken, su krizi büyür ve ziraî üretim zora girerken, Hindistan, Pakistan üzere artan Muson yağmurları nedeniyle fazla yağış alan ve Himalayalar’daki çok erimeden ötürü ırmakları taşan ülkeleri devasa seller kaplayacak. Afrika ülkeleri susuzluktan ve kuraklıktan açlığa teslim olacak. Orman yangınları yeterlice artacak, birebir anda dünyanın her yerinde aylar süren yangınlar yaşanacak ve bu da salınan ekstra karbondioksitle ısınmayı bir daha hızlandıracak. Kuyruğunu yiyen yılan misali hızlanacak bir ısınmadan bahsediyoruz. Arktik buzullarının ortadan kalkmasının, okyanusların bu kadar ısınmasının ve asitleşmesinin yaratacağı beklenmedik öbür iklimsel tesirler de olabilir, şimdi bilmiyoruz. Böylelikle her yıl milyonlarca insan iklim mültecisine dönüşecek. Yalnızca önümüzdeki 25-30 yıldan kelam ediyorum. Bizi bekleyen gelecek, en hafif anlatımıyla bunun üzere bir şey.
‘FELAKET GÖZ NAZARAN GÖRE GELİYOR’
Pandemi müddetince oluşan ekonomik ve toplumsal hayattaki sakinlik değerli bir deneysel ortam yarattı. Pekala, bu periyottaki fosil yakıt kullanımın azalması sizi nasıl bir sonuca götürdü?
Bu periyotta yıllık karbondioksit gazı salımları yalnızca yüzde 7 düştü, sonra tekrar artışa geçti, esasen son bir yılda da tekrar yüzde 1 artış oldu ve rekor kırdık. Zira asıl azalan ulaşımdı, onun da tesiri sonlu, başta elektrik ve ısı üretimi olmak üzere bütün iktisadın karbonsuzlaşması gerekiyor. Zati pandemi üzere sıra dışı periyotlara bel bağlanamayacağı üzere, insanların bu yaşananlardan bir şey öğrendiğini de sanmıyorum. Makûs tecrübeleri unutmaya eğilimliyiz. Bu nedenle fosil yakıtların kullanımı lakin şuurlu ve iradi olarak azaltılırsa bir manası olur. Bunun ismi da güç dönüşümüdür. Önümüzdeki 30 yılda fosil yakıt kullanımını büsbütün terk etmek zorundayız. Bunu da son dakikaya bırakarak yaparsak bir işe yaramaz. Süratli başlamamız, sera gazı salımlarını 2030’a kadar evvel yarıya indirmemiz, geri kalan 20 yılda da sıfırlamamız gerekiyor. Natürel bu da yalnızca kömür, petrol ve gazdan yenilenebilir kaynaklardan üretilen karbonsuz güce ve yüklü olarak da rüzgâr ve güneşten üretilen elektriğe geçmekle başarılamaz. Tıpkı vakitte güç kullanımını azaltmamız gerekiyor hem verimli teknolojiler kullanarak hem güç tasarrufu yaparak hem de ömür biçimi değişiklikleriyle. Fakat başlayan güç dönüşümü o kadar yavaş ve bu formüle o kadar uzağız ki, felaket göz nazaran göre geliyor.
‘DEVLETLERİN VE ŞİRKETLERİN CANINA MİNNET’
İklim krizi ferdî tercihlerimizle karbon ayak izini azaltmakla çözülebilecek bir sorun mu ya da iklim krizini çözmek devletlerin ekonomi-politikalarını değiştirmeye zorlayacak bir politik uğraştan mi geçiyor?
Hem evet hem hayır. Kişisel tercihlerle elbette çözemeyiz, zira her şeyden evvel bu bir tercih değil, mecburilik. Ayrıyeten yalnızca şuurlu şahısların hayat biçimini değiştirmesi, fedakârlık yapması bir işe yaramaz, devede kulak kalır. Hasebiyle karşılık siyaset değişiklikleri yapmanın tahlilin tek yolu olduğu. Ancak öte yandan bu siyaset değişiklikleriyle ulaşılacak yeşil ekonomik nizamda hepimiz ömür biçimimizi değiştirmek zorunda kalacağız. Parası olanın istediği kadar tükettiği bir dünyada ısınma durmaz. Demek ki ömür biçimimizi değiştirmeye, ekolojik bir yaşama geçmeye hazır olmamız gerekiyor. Bu manada evet, ferdi hayat biçimi değişiklikleri hayati kıymet taşıyor, bu değişikliklere direnen bir çoğunluk zati siyaset değişikliklerini de imkânsız kılar. Aslında devletlerin ve şirketlerin canına minnet… Yani ömür biçimi değişikliğiyle siyaset değişikliğinin paralel gitmesi gerektiğini anlatmaya çalışıyorum.
IPCC’nin son raporunda devletlerin teşvik ve altyapı yatırımları ile desteklediği hayat biçimi değişikliklerinin emisyonları yüzde 40-70 azaltacağı ortaya konmuştu. Devletler siyasetleri değiştirecek, karbonsuz bir iktisat kuracak ancak biz motamot bugünkü üzere yaşayacağız; hayır formül bu değil. Esasen eşitsizlikleri azaltmayı ve adaleti sağlamayı amaç almayan hiçbir siyaset iklim krizini çözemez. Yani tüketen bölümlerin hayat biçimlerini değiştirmeye hazır olması gerekiyor.
‘RADİKAL BİR DÖNÜŞÜM MİLYONLARI SOKAĞA DÖKMEKLE MÜMKÜN’
Son olarak; Mısır’ın konut sahipliğinde 6-18 Kasım tarihleri ortasında düzenlenen BM İklim Değişikliği Konferansı (COP 27)’na katıldınız. Buradaki izlenimleriniz neler? Bu toplantıya dünyanın en fazla plastik kullanıcılarından biri olan Coca Cola sponsor oldu, devlet liderleri özel uçaklarla geldi ve çok sayıda fosil yakıt şirketinin lobicileri vardı. Sizce bu şartlarda gerekli radikal tedbirleri almak mümkün olacak mı?
Bu konferanslar, dünyada bu alanda başarılan pek çok şeyin, o başarılanlar çok az ve yetersiz de olsa yapıldığı yerler. O yüzden Coca Cola sponsorluğu üzere şeyleri ön plana çıkarıp bu konferansları itibarsızlaştırmayı gerçek bulmuyorum. Lakin doğal fosil yakıt şirketi temsilcileri önemli bir somut tesir yaratıyor. Bunların bağımsız şahıslar olmadığını, birçoklarının Körfez ülkeleri, Suudi Arabistan, İran, Rusya üzere petrol devletlerinin resmi delegeleri olduğunu da hatırlamak lazım. COP27 metnine fosil yakıtlardan çıkışın girmesini bunlar engellediler. Ancak yeniden de iklim konferanslarının yapılmadığı bir dünyada fosil yakıt şirketleri zil takıp oynardı. Ne kadar sonlarımız bozulsa da iklim hareketleri, aktivistler, uzmanlar, bilimciler olarak lakin bu tabanda görünür olabiliyoruz. Bütün olumlu gelişmelerin de başta 1,5 derece amacının kabul ettirilmesi olmak üzere, iklim hareketleriyle ilerici küçük devletlerin (Tuvalu, Marshall Adaları, Antigua Barbuda, Kosta Rika, Barbados, vb.) ortak başarısı olduğunu unutmayalım. O yüzden radikal bir dönüşüm bu konferansları daha fazla zorlamakla ve milyonları sokağa dökmekle mümkün olacak. Uzaktan seyredersek yalnızca toplumsal medyada mızmızlanmakla ve karamsarlık yaymakla kalırız. Meğer dönüşüm mümkün ve zarurî. Ansızın de olmayacak, uzun ve yorucu bir çaba gerektiriyor. Hayatta kalmanın tek yolu iklim krizine karşı harekete geçmekse, eninde sonunda gereğince büyük bir kütle harekete geçecek demektir. Aksi, hayatta kalma içgüdümüze ihanet olurdu.
