DİYARBAKIR – Hevsel Bahçeleri, Mezopotamya’nın tarihini ve kültürel değerini yansıtan değerli bir yer. 8000 yıllık bir geçmişe sahip olan ve aralıksız tarım yapılan Hevsel Bahçeleri, 2015 yılında UNESCO Dünya Mirası Listesi’ne dahil edilerek muhafaza altına alındı.
Ancak 2023 yılı itibariyle Hevsel Bahçeleri’nde endüstriyel tarımı destekleme emeliyle miras alanında iş makineleri ve nakliye araçlarının geçebilmesi için geniş yollar açıldı. Bahçelerin etrafında gelişen rekreasyon emelli kafe, restoran, millet bahçesi üzere düzenlemelerin yanı sıra endüstriyel tarımın süratle yayılması, Hevsel Bahçeleri’ndeki alanın geleceğini de tehlikeye attı. Yıllara nazaran küçük parselli bostanlardan oluşan tarım toprakları, daha büyük parselli mısır alanlarına dönüştü. Tüm bunların yanında mısır hasadı sonrası tarlada çıkarılan anız yangınları nedeniyle alanda yaşayan canlı çeşitleri ve yavruları da vefata terk edildi. Kentteki sivil toplum kuruluşlarının Hevsel Bahçeleri’nin kadim tarihini korumak için yaptığı tüm açıklamalar ve cürüm duyuruları ise birden fazla vakit sonuçsuz kaldı.
Peki, Hevsel Bahçeleri bu basamağa nasıl geldi ve geri dönüş mümkün mü? Ziraat Mühendisleri Odası Diyarbakır Şube Lideri Abdussamed Ucaman yanıtlıyor.
‘BİN YILLARDIR SÜREGELEN TARIMI BİTİRDİLER’
Hevsel Bahçeleri’ndeki endüstriyel tarım uygulamaları nasıl ve ne vakit başladı?
Hevsel Bahçeleri, bahçe kültürü halinde bir üretim ve tarım sistematiğine sahip. Bu sistem yerleşik kesim tarafından bin yıllardır sürdürülüyor. Bu nedenle de UNESCO burayı ziraî peyzaj alanı olarak kıymetlendirdi. Fakat bu sistematiğin beşerle var olduğunu biliyoruz. Bir taraftan 6 mahallenin hükümet tarafından boşaltılıp yıkılması ve çabucak sonrasında Fiskaya Mahallesi’nin yıkımına girişilmesi, o bölgede önemli insansızlaştırmaya neden oldu. Yani Hevsel Bahçeleri’nde ekim yapan kısmın konutlarını yıkarak onları oradan uzaklaştırdılar. Hevsel Bahçeleri’ndeki bin yıllardır süregelen tarımı da böylelikle bitirdiler. Burada oluşan boşluktan yararlanan kimi kesitler oldu. Boş olan topraklar bu kısımlar tarafından mısır ekilerek kıymetlendirilmek istendi ve süreç bu türlü başladı.
Bölgedeki tarım topraklarının endüstriyel tarıma dönüşümüyle ilgili bir planlama ve müsaade süreci izlendi mi?
Herhangi bir planlama ve müsaade süreci gerçekleştirilmedi. Yalnızca yurttaşın ektiği küçük topraklar, birileri tarafından toplanarak geniş arazi kesimine dönüştürüldü ve mısır üzere endüstriyel eserlerin ekimi yapıldı. Hasebiyle Hevsel Bahçeleri’nde bahçelerin kaldırılarak oluşturulan geniş arazi sistemi, bahçe kültürünün yok olması üzerinde bir baskı oluşturdu.
‘ARTIK YASADIŞI NARKOTİK ESERLER DE EKİLİYOR’
Endüstriyel tarımın Hevsel Bahçeleri üzerinde nasıl bir tesiri oldu?
Bir taraftan ekolojik alanın yok edilirken öbür taraftan kadimden beri gerçekleştirilen ve kenti besleyen ana ögelerden olan bahçe ekim sistematiği yok edildi. Bu durum, UNESCO raporuyla da teyit edildi. Ekolojik alan dediğimiz o bölgelerde flora ve fauna, endüstriyel eserlerin ekimiyle birlikte önemli ziyanlar gördü. Geniş topraklar isteyen endüstriyel eserler, bahçe kültürü içerisinde yaşayan canlılar üzerinde baskı oluşturdu. Buna kirpilerden baykuşlara, tilkilerden başka canlılara kadar çeşitli örnekler verilebilir.
Hevsel Bahçeleri’nin UNESCO Dünya Mirası Listesi’ne dahil edilmesi ve sonrasındaki süreçte nasıl değişiklikler yaşandı?
Aslında birinci periyotlarda alan idaresi oluşturulmuş, lokal aktörler ve bu mevzu hakkında uzmanlıkları olan kısımların tümü ile ortak bir sistematik hayata geçirilmişti. Lakin hükümetin mahalle kıyımlarına girerek o bölgeleri ticari alanlara çevirme isteği ve amacının önüne geçilemedi. İnsanların uzaklaştırıldığı bölgeler, farklı hata ögelerinin oluşacağı yerlere dönüştü. Biz endüstriyel ekiminden bahsediyoruz lakin orada son birkaç yıldır yasadışı narkotik eserler de ekiliyor. Salt kendi ticari çıkarları yüzünden yıktırılan mahalleler ve bunun sonucunda ortaya çıkan boşluk ve bu boşluktan da bu kentin hayrına olmayan durumlar ortaya çıktı. Bu olumsuzluk, Hevsel Bahçeleri’nde bahçe kültürünün yok olma tehlikesiyle karşı karşıya bırakılmasına neden oldu.
‘HÜKÜMET VE İLGİLİ RESMİ KURUMLAR UMURSAMIYOR’
Hevsel Bahçeleri’nde neden mısır ve gibisi endüstriyel ekimler yapılıyor? Hasadının akabinde tarlada çıkarılan yangınların Hevsel Bahçeleri’ne yönelik tesirleri neler?
Mısır ve gibisi endüstriyel bitkiler geniş alanlarda rantabl olarak uygulanabiliyor. Fakat Hevsel ve gibisi bölgelerde, aslında ekim yapılsa dahi rantabl bir sonuç elde edilemiyor. Yani bu eseri Hevsel’de ektiğinizde önemli bir kar marjı da elde edemiyorsunuz. Kar marjı elde etmek isteyenler de bunu görmüş olacak ki, başka bahçeleri de her yıl kendi bahçelerinin içine katarak, o bahçelerdeki ağaçları keserek geniş bir arazi elde etmek istediler. Böylelikle Hevsel, bahçe kültüründen uzaklaştırıldı ve ziraî ekim hafızası yok edildi.
Bu bölgede daha öncelerde yangınlar yoktu lakin son birkaç yıldır oluşmaya başladı. Bu da mısır saplarının topraktan kaldırılması için bir çeşit anız yakımı sonucunda ortaya çıktı. Fakat kamuoyunda da yalnızca saplarının yanmadığını, oradaki öbür bahçelerde yer alan ağaçların da yandığını açıkça görebiliyoruz. Yalnızca bahçeler ve ağaçlar değil, orada yaşayan canlıların da bu yangından nasibini aldığını görüyoruz. Hasebiyle bu durum hem ekolojik alan üzerinde tahribata, hem de ziraî alan üzerinde önemli sorunlara yol açıyor. Birebir vakitte topraktaki mikro sistematik de etkileniyor. Bu mevzuda rastgele bir tedbirin alınmadığı aşikar. Yani hükümet ve ilgili resmi kurumlar umursamıyor.
Sivil toplum kuruluşları ve mahallî halk, bu mevzudaki tasalarını nasıl lisana getirdi ve ne tıp adımlar attı?
Yıllardır bu bahiste sivil toplum kuruluşları ve vatandaşlar ısrarla yanlışsız yolun bu olmadığını, tasalarını ve dertlerini dillendiriyor. Fakat ilgili kurumlar bu mevzuda somut bir teşebbüste bulunmuyor. Bilakis bu alanlarla ilgili vakit zaman rezerv konut alanları ya da kent parkları biçiminde Hevsel Bahçeleri’ni kıymetlendirmek istiyorlar. Bu mevzuda biz sivil toplum kuruluşları olarak davalar açtık. Haklı olduğumuzun anlaşıldığı ve kimi bölgelerde istedikleri sonuçları alamadıkları durumlar oldu. Böylelikle Hevsel Bahçeleri’nin aşikâr bölümlerini kurtarabildik. Hasılı Hevsel Bahçeleri’ndeki önemli risk ve tehditleri her an yaşıyoruz. Rant uğruna bu kadim bahçe kültürünün nasıl yok edilmek istendiğini biliyoruz ve bu, bürokratik formül ve baskılarla yapılıyor. Bu yüzden bizler bu kentin meskun ve sakinleri olarak bu çeşit müdahalelere karşı ebediyen hassas olmak zorundayız. Birkaç rantçı ve menfaatçinin salt kar uğruna bu yerleri yok etmesine müsaade vermeyeceğiz.
‘TÜM KURUMLARIN ORTAK HAREKET ETMESİ GEREKİYOR’
Hevsel Bahçeleri’nin kadim tarihini korumak ve sürdürülebilirliğini sağlamak için neler yapılabilir, geriye dönüş mümkün mü?
Bu noktada tüm kurumların ortak hareket etmesi gerekiyor. Birinci etapta gerçekleştirilmesi gereken bir sempozyum ve çabucak sonrası ortak planlamalar ile fakat bir sonuç alınabilir. Hevsel Bahçeleri’nin sahipsiz bırakılmasıyla birlikte nasıl sonuçların ortaya çıkabildiğini son 8 yılda deneyim ettik. Bu kentin valisi başta olmak üzere tüm kamu kurum ve kuruluşları ile sivil toplum kuruluşlarının bu hassaslık içerisinde olmadığı sürece Hevsel Bahçeleri’nde geriye dönüşün mümkün olmadığını görebiliyoruz.
Hevsel Bahçeleri’ne yönelik konut rezerv alanı ve park imali üzere iki başka teşebbüsün olduğu sırada periyodun valisinin, ‘Gittim, gördüm. Aslında hoş şeyler olacak’ demesini buna bir de örnek olarak gösterebiliriz. Nitekim biz buna müsaade vermiş olsaydık artık Hevsel Bahçeleri’ndeki tüm alan işgal edilmiş olacaktı. Bu yüzden hassas olmak, sahiplenmek gerekiyor. Bu halkın ve coğrafyanın faydasına olan her şeyi desteklemek gerekiyor. Fakat ziyan vermek isteniyor ise de karşı durmak gerekiyor.
