Deniz Yaşayan
Rusya-Ukrayna savaşının başlamasının üzerinden bir buçuk yıl geçti. Görünen o ki ne Moskova ‘özel askeri operasyon’ olarak isimlendirdiği müdahalesinden ne de Kiev, Kırım dahil 1991 sonları içerisinde toprak bütünlüğünü sağlama amacından vazgeçecek.
Ukrayna’nın seçilmiş devlet lideri Viktor Yanukoviç’in bazılarının Onur İhtilali, bazılarının ise 2014 Darbesi dediği süreçte devrilmesinden bugüne, yüklü olarak Donetsk ve Luhansk’ın artık birer molozdan ibaret olan kasabalarında çatışmalar şiddetinden hiçbir şey kaybetmezken, artık bir yandan da Rusya’ya bağlanan öteki bir modülde, Azak Denizi’nin kilit bölgesi Zaporijya’da Ukrayna’nın karşı taarruzu sürüyor.
Kazılan siperler ve epey geniş bir alana yayılan cephe çizgisiyle Birinci Dünya Savaşı’nı andıran, Rusya Savunma Bakanlığı tarafından paylaşılan üst üste atılmış Alman tankları ve ABD zırhlılarının imajlarıyla de özdeşleşen bu karşı taarruz şu ana kadar rastgele bir kazanım elde edebilmiş değil. Bununla birlikte Ukrayna’nın Batılı ülkelerden gönderilen değerli ağır silahların birçoklarını kaybetmesi ABD ve Avrupa basınında Kiev’e daha ne kadar takviye verilebileceği üzerine çeşitli tartışmalar başlatmış durumda.
KREMLİN’İN GARANTİSİ: ZAMAN
Öyle anlaşılıyor ki Gürcistan’la 5 Gün Savaşı’nın bir benzerini tekrarlayamamasından çabucak sonra Moskova’nın askeri müdahalesini bir yıpratma savaşına dönüştürmesi ve asıl gayesi de Donbas ile Kırım’ın kuzeyindeki Herson ve Zaporijya ile sınırlamasının arkasında da Batı içerisinde artan bu tartışmaların bir noktada Kiev’e takviyesi kesme noktasına varacağına duyduğu inanç var. Bildiğimiz kadarıyla artık hiçbir değerli askeri üretim tesisi kalmayan Ukrayna’nın sırf bir ayda harcadığı 155 milimetrelik top mermisinin ABD’nin bir yıllık üretimine denk olması da kelam konusu itimadı dayanaklar nitelikte. Zira bu durum sürdürülebilir değil, üstelik kendi askeri üretimini daima artıran bir ‘düşman’ karşısında… Ama buradan nasıl dönüleceği belirli değil.
Kiev’e ABD’den 60 milyar dolar, Avrupa Birliği’nden (AB) de 20 milyar euroya varan askeri yardımda bulunulması Rus ordusunu 24 Şubat 2022’den evvelki pozisyonlarına çekilmeye zorlayamadıysa da ortada insan hayatları üzerine yatırılmış dev bir sermaye var ve bunun sahipleri farklı her yolu denemekte ısrarcı. Tüm bunlar, savaşın daha ne kadar sürdürülebileceği ve ne vakit bir barışla sonlanacağı üzerine ekonomik, politik ve biraz da teknik akıl yürütmeler. Meğer sıkıntının bir de görmezden gelinen bir toplumsal istikameti var: İki kardeş Doğu Slav halkının ortasındaki tarihî ve kültürel bağların zedelenişi, akraba ailelerin bölünüşü, yerle bir olan kentler ve kasabalar, yitirilen ömürler, yıkılan hayaller… Bu insanların ne düşündüğü, ne istediği sorulmuyor. Nasıl yaşadıklarıyla ilgilenilmiyor.
‘KAVRULMUŞ TOPRAK TAKTİĞİ’
Batı basınındaki hâkim anlatı, Moskova’nın bu bölgede hem çocukların kaçırılması ve muhaliflerin bir halde yok edilmesi yoluyla ‘insansızlaştırma’ ve ‘Ruslaştırma’ faaliyeti yürüttüğü istikametinde. Birincisi, Rusya Devlet Lideri Vladimir Putin hakkında açılan Milletlerarası Ceza Mahkemesi (UCM) davasına da münasebet olmuştu. İnsansızlaştırma ise daha çok füze ve top atışlarının neden olduğu yıkıma atıfla ‘kavrulmuş toprak taktiği’ halinde açıklanıyor. Buna nazaran, Novorossiya (Yeni Rusya) da denilen bu dört bölgenin nüfusu gereksiz bir toplumsal yük olarak görülüyor, bilhassa Donbas’ın gençleri düşük doğum oranı, makûs iktisat, çok alkolizm ve cürümle boğuşan kimi Rus bölgelerine yerleştiriliyor. Hakikaten bu haberlerde Donbas’tan en az 1 milyon Ukraynalının kaçırıldığı ileri sürülüyor. Bölgenin nüfusunun savaş öncesinde 6 milyon olduğunu belirtelim. Lakin bu tez kanıtlanmış değil.
Öte yandan Birleşmiş Milletler Mülteciler Yüksek Komiserliği’nin (UNHCR) aktüel datalarına nazaran, yalnızca Donbas’tan da değil, tüm ülkeden kaçan 6 milyonu aşkın Ukraynalı mülteci var; bu mültecilere en çok konut sahipliği yapan ülke de 2 milyon 850 bin şahısla Rusya. Asıl mülteci sayısının 18 milyona ulaştığını argüman edenlere ek olarak, Rus devlet ajansı TASS ülkedeki gerçek Ukraynalı mülteci sayısının da en az 6 milyon olduğunu aktarıyor. Bu kadar insanın zorla kaçırılması mümkün mü, tartışılır. Yeniden de ortada bir ‘çocuk’ sorunu olduğu da aşikar. Putin bu çocukları evlat edinmek için rekor sayıda müracaat yapıldığını açıklamıştı.
ASKERİ GÜÇ, SİYASİ YASAKLAMA
Bir öteki haberde ise Rus denetimi altındaki bölgelerde Rus askerlerin sınırsız bir serbestisi olduğu aktarılıyor. Haberde bir sivilin “Sosyal medyada paylaştıklarımız ve özel bildirilerimiz dahil olmak üzere telefonlarımızı denetim edebilirlerdi” tabirine yer veriliyor. Ayrıyeten düzenlenmek istenen protestoların anında engellendiği, Ukrayna radyo ve televizyon yayınlarının kesildiği, insanların ruble kullanmaya zorlandığı ve tahminen de en dikkat alımlı olanı, Moskova tarafından neo-Nazi ögeler içermekle suçlanan Ukrayna eğitim müfredatının büsbütün kaldırıldığı belirtiliyor. Bu haber şimdi referandumlar düzenlenmeden, habere mevzu olan Herson bölgesi ilhak edilmeden evvel yazılmış olduğundan daha çok alınan tedbirlerin hukuk dışılığına bir vurgu görülüyor.
Bir ana akım İngiliz gazetesinde de Rus denetimi altındaki bölgelerde sıkıntı gücüne dayanılarak uygulanan siyasi baskılardan kelam ediliyor ki Kiev hükümetinin ülkedeki en büyük muhalif partiyle birlikte 11 siyasi partiyi yasakladığı da bir öteki ana akım İngiliz gazetesinin haberinde yer alıyor. Pekala bölgedeki gelişmelerle ilgili ne söylenebilir?
YENİ RUSYA, YİNE İNŞA…
Öncelikle Rus tarafının, seçilmiş devlet liderinin 2014’te devrilmesinden sonra süratle artan yolsuzluk olayları ve elbette güvensizlik, istikrarsızlık üzere hisleri lehine kullandığı söylenebilir. Putin’in yeni bölgelerde 1 Haziran 2023’e kadar bir ‘yolsuzlukla mücadele’ organı kurulması talimatı buna işarettir. Tekrar, 2023’ün birinci günü bu ‘tarihsel olarak Rus’ dediği bölgelerin ömür standartlarının ve bilhassa de altyapı hizmetlerinin 2030 tarihine kadar Rusya’daki ortalama seviyeye çıkarılacağını duyurdu.
Ek olarak, üstte da bahsettiğimiz üzere çok tartışılan Ukrayna eğitim müfredatıyla ilgili gerekli düzenlemelerin de yapıldığını, bu bölgelerde alınan eğitim-öğrenim derecelerinin tüm Rusya’da geçerli kabul edildiğini biliyoruz.
Bununla birlikte Putin geçtiğimiz günlerde Türkiye’nin Ukrayna’ya teslim ettiği neo-Nazi Azov militanlarının alıkonulduğu Donetsk’e bağlı Mariupol’e de bir ziyaret gerçekleştirmiş, daha sonra da çevrimiçi olarak Mariupol’deki tramvay seferlerinin açılışına katılmıştı. Putin burada “Yollar, konutlar, eğitim, sıhhat ve güç tesisleri inşa ediliyor ve onarılıyor. Endüstriyel ve ziraî üretim tekrar kuruluyor. Bu bölgelerin vilayet ve ilçelerinde hayatın olağana dönmesini sağlamak için tüm bu problemleri elbette dengeli ve sistemli bir formda çözmeye devam edeceğiz” tabirlerini kullanmıştı.
ULAŞIM VE KRONİK SUSUZLUK
Bölgedeki bir öbür değerli gelişme de devlet iştiraki olarak kurulan Novorossiya Demiryolları’nın Herson, Zaporijya, Donetsk ve Luhansk’ı birbirine bağlayacak bir demiryolu çizgisinin inşaatına başlayacağını bildirmesi oldu. Bu, bilhassa Donetsk ve Zaporijya’daki durum göz önüne alındığında hayata geçirilmesi sıkıntı bir proje üzere görünüyor.
Bir öteki altyapı hizmeti olarak da Rusya, iletim sınırlarının kesilmesinden dolayı kronik susuzluk sorunu çeken dört bölge için hizmet verecek Don-Donbas Su Kanalı’nın 30 Nisan 2023’te muvaffakiyetle test edildiğini açıkladı.
Elbette bu projelerin hiçbiri yıkım manzaraları çokça konuşulan Mariupol’deki inşaatlar kadar ilgi çekmedi. Bilhassa Batı basınının bu kente dönük ilgisi, bu inşaatlarda Kuzey Koreli çalışanların çalıştırıldığına dönük spekülasyonlardan kaynaklanıyor. Bunu, Rus tarafından gelen açıklamalar da destekliyor. Çünkü Rus gazetesi İzvestiya’ya konuşan Rusya’nın Pyongyang Büyükelçisi Aleksandr Matsegora, “Fazlasıyla yetişmiş, çalışkan ve birebir vakitte güç kurallarda çalışabilen Koreli personeller, çekilen Ukraynalı Nazilerin yok ettiği toplumsal, altyapı ve sanayi yapılarının tekrar inşası için çok yararlı olacaktır” demiş ve kelam konusu spekülasyonları yalanlamamıştı.
Elbette ne Donbas’ta ne de Herson ve Zaporijya’da hayat süratli bir halde değişiyor; buralarda hayat inançlı hâle getirilemiyor. Bunun en büyük göstergelerinden biri de bölgede yaşayanların Rus hukukunun kesin olarak yasakladığı ‘bireysel silahlanma’ hakkına sahip olmaları. Bu hak, 2026’ya kadar geçerli. 2026, kelam konusu bölgelerin Rusya’nın hukuk sistemine büsbütün entegre olması için belirlenen yıl birebir vakitte.
Bu harikulâde önlem, harika hayat koşullarının cephe sınırının artık oldukça uzağında kaldığı söylenebilecek Luhansk’ta bile devam etmesiyle ilgili. Artık ne sanayi merkezi Donbas’ta 6 milyon ne de güç ve ticaret merkezi Herson ve Zaporijya’da 3 milyon insan yaşıyor. Birçok insan eski konutuna ve işine dönemiyor, dönmek istese de…
‘ŞİMDİ BİREBİR ÜLKEYİZ’
Ukrayna’nın başşehri Kiev’de büyüyüp evlendiğini, İrtibat Fakültesi’nden mezun olmasının akabinde basın bölümünde çalışmak için Luhansk’a taşındığını söyleyen 43 yaşındaki Yelena da onlardan biri. Ailesinde hem Ukraynalıların hem de Rusların olduğunu söyleyen Yelena, “Burada savaş öncesinde zati bu türlü bir gündem yoktu. Ben ve aslında Kiev’deki çabucak hemen herkes Rusça konuşurdu. Kimse bize karışmazdı. Ben 2013’te Donetsk’e, oradan da Luhansk’a geçtim. Sonra durum farklılaştı” diye konuştu.
Savaşın yeni başlamadığını, dokuz yıldır devam ettiğini, 2014’ten sonra Donbas’ta yaşamanın imkansızlaştığını lisana getiren Yelena, “Üstümüze roketler düşüyordu. Ne iş kaldı, ne nizam… O vakit Ukrayna pasaportu taşıdığımız için Rusya’ya da geçemedik. Öteki tehlikeleri olduğundan da Kiev’e dönmedik. Kırım, Rusya’ya katılınca bir formda oraya, Sivastopol’e kaçtık zira Kırım’a geçiş yapanlar otomatik olarak Rus pasaportu sahibi de oluyordu o dönem” kelamlarıyla yaşadığı kopuş sürecini anlatı.
Bir gün içerisinde Ukraynalı kimliğinden Rus kimliğine geçiş yaptıklarını belirten Yelena, “Bizim üzere birçok kişi oldu. Buradaki okulların birçoklarında Donetskli çocuklar vardır. Birçoklarının ailesi de geri dönmüyor. Burada ömür kurdular. Biz de her ne kadar çok istesek de artık dönmeyi düşünmüyoruz” diye kelamlarına devam etti. Donetsk’in hâlâ tehlikeli olduğunu, savaşın kentten çok da uzaklaşmadığını vurgulayan Yelena, “Benim iş bulma imkanım da hiç yok artık orada. Bu durumun yakın vakitte düzeleceğini de sanmıyorum. Kimi meslekler, bilhassa de ağır işler mecburen devam ediyordur lakin hayat olağan akışı içinde olmadığından en azından olağan bir basın kurumunda çalışmak mümkün değil şu an” dedi ve ekledi: “Yine de istediğimiz vakit dönebiliriz artık. Evvelden sonlar vardı, artık en azından tıpkı ülkeyiz, tıpkı sonlar içerisindeyiz.”
‘HÜKÜMET BİZİ SATTI’
Savaştan evvel Donetsk’te bankacılık yaptığını anlatan 40 yaşındaki Olesya ise “Gerçekten içim acıyor. Kilisede her iki ülkenin genç erkekleri için de mum yakıyorum. Düşman ettiler bizi. Annem ağlıyor, akrabalarımızdan kimileri orada. Biz birebir halkız, anlamıyorum yaşananları” diyerek hiçbir barış umudunun olmadığının, zira buna müsaade verilmeyeceğinin altını çizdi.
Mariupol’de büyük bir hastane inşa edildiğini, birçok konutun de tamamlandığını öğrendiklerini anlatan Olesya, “Bakarsınız kent bu türlü vahim olaylardan sonra canlanır. Orada, meskenlerin avlularında ölüler için mezarlar kazılırdı. Oraya kaç kişi dönecek, hiç bilmiyorum. Ben bir siyasetçi ya da ekonomist değilim, lakin Kiev’dekiler daima yeni silahlar, füzeler aldıklarını haykırırken neden bu konutlar inşa edildi, bilmiyorum. Kırım’ı daima vuruyorlar. Bu meskenlerin ne kadar güvenliği olacak? Bu aldıkları füzeler yeniden bu kentlere uçacak” diyerek güvenliğin bir türlü sağlanamadığına işaret etti.
Küçük bir çocuğu olduğunu ekleyen Olesya, “Biz Ukraynalıyız, orası bizim ülkemiz. Rusça konuşmamız, Rus olduğumuzu söylememiz bununla çelişkili değil. Bizim için Ukrayna ve Rusya ortasında bu kadar derin ayrımlar yoktu. Biri ülkemiz, biri lisanımız. Artık hepsi sorun oldu. İşte televizyondan izliyoruz, oradakilerden de duyuyoruz, devlet de açıklıyor. Ben çocuğumu Nazi propagandası yapılan, tüm tarihimizin silindiği kitapların okutulduğu o okullara nasıl gönderebilirim” diye sordu ve şöyle devam etti: “Ülkemizi özlüyoruz. Hepimiz hükümet siyasetçileri tarafından satıldık. Bizi ve topraklarımızı sattılar ve artık alay eder üzere ‘birleşik Ukrayna’ diye bağırıyorlar, bu birliği onlar öldürdü.”
Bir de ‘tartışmalı’ bölgelerin dışından tüm bu yaşananların nasıl okunduğuna, bölgedeki insanlara hangi gözle bakıldığına değinmek gerek.
‘UKRAYNA İKİ PARÇA’
Kiev’den izlenimlerini aktaran gazeteci Deniz Berktay, ülkenin kültürel olarak iki farklı modülden oluştuğunu belirterek “Karadeniz kıyısındaki Odessa, Kırım, Harkov, çatışmaların çok ağır sürdüğü Donbas, Herson ve Zaporijya birinci modül olarak görülebilir. Buna karşılık orta ve batı Ukrayna, milliyetçiliğin ve Batı yanlılığının güçlü olduğu modüldür. Hele ülkenin en batısında, Polonya sonundaki Lvov’un bulunduğu Galiçya, evvelden beri Rus aykırılığının güçlü olduğu bir bölgedir. Ne var ki bu farklılıklar ne Moskova’da söylendiği kadar fazladır ne de Kiev’de söylendiği kadar önemsizdir” tespitlerinde bulundu.
Berktay, savaşın başlamasından evvel Moskova’nın savunduğunun tersine Rusça konuşanlara bir baskı yapılmadığının altını çizerek “Şöyle söyleyelim, Ukrayna’da nüfusun yarıya yakını esasen Rusça konuşur. Etnik Ukraynalıların da değerli bir kısmı Rusça konuşur. Hatta bilhassa ülkenin doğu ve güney bölgelerinde, devlet memuru olduğu halde, Ukraynaca bilmeyen bireyler vardı” sözlerini kullandı.
Rusça’nın basın-yayın ve kamusal alanda sınırlanması üzere çeşitli yasaklamaların yaklaşık iki yıllık bir tarihi olduğunu paylaşan Berktay, “Ancak, Kiev’de sokakta Rusça konuşulduğu için kimse baskı görmüyor. Rusça yayınlar, sayıları azalmış olsa da mevcut. Yeniden de Rus kültürünün ‘düşman’ ülkenin kültürü olarak görülmeye başlandığı da söylenebilir. Bilhassa Rus kültürüne aslında reaksiyonlu olan, az evvel kelamını ettiğimiz Galiçya bölgesinde…” dedi.
“Bu eğilimler savaşla birlikte geçer mi, yoksa kalıcı mı olur, bunu savaş bittiğinde göreceğiz” formunda devam eden Berktay, Kiev ve etrafındaki Ukraynalıların Rus denetimine geçmiş bölgelerdeki insanlara yönelik tutumuna ait ise şunları kaydetti:
“Bunlardan, göç ettikleri Batı bölgelerinde yerli halkla sorun yaşayanlar da oldu, adapte olanlar da. Rus ordusunun kontrolündeki topraklarda yaşayan insanlara yönelik resmi bakış, bu insanların ‘işgal’ altında yaşayan ve kurtarılmayı bekleyen vatandaşlar olduğu tarafındadır. Lakin muhakkak bir kesimde bu insanlara karşı bir önyargı da vardır. Ama benim kanaatim odur ki savaştan sonra bu halklar ortasındaki müsamaha artacaktır.”
